Adam hukuklaryny goraýjy Human Rights Watch guramasynyň habaryna görä, 1-nji aprelde neşir edilen Türkmenistan üçin täze ýurt bähbitlerinde Ýewropanyň Dikeldiş we Ösüş Banky gatnaşyklary kadalaşdyrmagyň diňe adam hukuklary ýagdaýy gowulaşan ýagdaýynda mümkindigini aýtdy.
Resminama, belli bir maksatlary kesgitleýär, Türkmenistan hökümeti tarapyndan bankyň bu ýurt bilen hyzmatdaşlygynyň derejesini kesgitlär.
Ýewropa we Merkezi Aziýanyň aklawçy müdiri Weronika Szente Goldston: "ÝDÖB özgertmeler bolmazdan gatnaşyklaryň gowulaşmajakdygyny aç-açan aýtdy"-diýdi. "Indi Aşgabadyň nobaty: bu çagyryşlary eşidip, bank tarapyndan kesgitlenen çäreleri görerlermi?"
Adam hukuklary guramasynyň bellemegine görä, ÝDÖB-nyň paýdar hökümetleri, Germaniýa, Fransiýa, ABŞ we Ýaponiýa ýaly Türkmenistan üçin möhüm ikitaraplaýyn hyzmatdaşlar bolup, bankyň ugruny işjeň goldamaly we syýasatlarynda gapma-garşy bolmaly däldir.
Täze bähbitde, bank käbir öňki rejimiň sosial-ykdysady syýasatlaryny aýyrmaga gönükdirilen "syýasy we ykdysady üýtgeşmeleri... ykrar edýär", şol bir wagtyň özünde, "demokratik bäsdeşlik we jogapkärçilik, kanunyň hökmürowanlygyny güýçlendirmek we adam hukuklarynyň we metbugat azatlygynyň kepilliklerini üpjün etmek ugurlarynda has köp iş edilmelidigini" belleýär. "Kabul edilen kanunlary durmuşa geçirmekdäki umumy öňegidişlik, kanunyň hökmürowanlygy we adam hukuklary bilen baglanyşykly ýagdaý çynlakaý aladalary dowam etdirýär".
Bank, "özgertmeli çaltlaşdyrmagyň" we "aç-açanlygyň" zerurlygy barada Aşgabat bilen "hüjüm ediji syýasy gepleşik" geçirmek isleýändigini mälim etdi. Dolandyryş geňeşine ýyllyk hasabatlaryň berilmegi bilen bankyň “işjeň we üznüksiz” gözegçilik etjek ýagdaýy kesgitli maksat görkezijileri döredildi. Bu görkezijiler şulary öz içine alýar:
- Hakyky syýasy ugra we häkimiýetiň hakyky jogapkärçiligine tarap öňe gidişlik, şol sanda syýasy ulgamdaky barlaglaryň we deňagramlylygyň ösdürilmegi, döwlete degişli däl guramalaryň hasaba alynmagyna we erkin işlemegine päsgelçilikleriň aýrylmagy, bar bolan kanunçylyk şeýle hem ulanylmagyna deň çemeleşme;
- Metbugat azatlygy we söz azatlygy bilen ýagdaýyň ep-esli gowulaşmagy;
- Adam hukuklary ýagdaýynda has möhüm gowulaşmalar, şol sanda aşakdaky “gyssagly ünsi talap edýän ileri tutulýan meseleler:
- syýasy tussaglaryň boşadylmagy;
- Halkara Gyzyl Haç komitetiniň tussag edilýän ýerlere erkin girmegini üpjün etmek;
- öz raýatlarynyň daşary ýurda gitmegine bolan çäklendirmeleri ýatyrmak;
- habar beriş serişdeleriniň erkinligini we raýat toparlarynyň päsgelçiliksiz işlerini üpjün etmek.
Şol bir wagtyň özünde, “bellenilen bähbitli çemeleşmäniň” bir bölegi hökmünde bank “Türkmenistan bilen hyzmatdaşlygyň derejesini ýokarlandyrmak” hukugyny saklaýar, bu bolsa döwlet sektoryny maliýeleşdirmegi doly gadagan etmegiň öňki barlyşyksyz setirinden ep-esli daşlaşýar. Beýleki tarapdan, islendik öňegidişlik, türkmen hökümetiniň bank tarapyndan kesgitlenen maksat görkezijilerine laýyklyk derejesi bilen gönüden-göni baglanyşyklydyr. Täze bähbit, bu çemeleşmäni “türkmen häkimiýetleriniň syýasy we ykdysady özgertmeler pudagynda öňe gidişleri bilen ölçegleriň we ädimme-ädim giňeltmegiň bähbidine takyklamak” hökmünde häsiýetlendirýär.
1991-nji ýylda “köp partiýaly demokratiýa, bazar ugry we ykdysadyýeti ýörelgelerine ygrarly” ýurtlarda bazar özgertmelerini ösdürmek üçin döredilen ÝDÖB gönüden-göni syýasy ygtyýarly özboluşly maliýe guramasydyr. Şonuň üçin bank üçin hyzmatdaşlygyň islendik ösüşiniň Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýynyň gowulaşmagy bilen berk baglanyşykly bolmagyny üpjün etmek has möhümdir.
Weronika Szente Goldston: "Ynsan hukuklary boýunça maksatlary kesgitlemek we hyzmatdaşlygyň derejesini olaryň ýerine ýetirilmegi bilen baglanyşdyrmak arkaly bank syýasat mandatyny ýeterlik ýerine ýetirdi" -diýdi. "Indi bu aýdylýan ugur, bankyň özi we oňa gatnaşyjylar bilen baglanyşyk syýasatyny durmuşa geçirmekde synag ediler, bu özgertmeleriň talaplarynda yzygiderli tutanýerliligi we iş ýüzünde görmek üçin hakyky tagallalary talap eder."
Bankyň täze bähbidi, "öz mandatyna laýyklykda dowam etjekdigini" tassyklaýar. ÝDÖB-nyň aýratyn düşündirişi, amaly ýagdaý kyn we ylalaşyksyzlyklar galýança "bankyň syýasy mandaty bilen bankyň “Türkmenistan bilen hemişeki ýaly iş alyp barmaýandygyny” we “üýtgedilen bähbitleriň çemeleşmäniň “adaty” amallaryň gaýtadan başlamagyny aňlatmaýandygyny aýdyňlaşdyrýar.
Türkmenistan dünýäniň iň repressiw rejimlerinden birini saklaýar. Şol bir wagtyň özünde, uglewodorod çig malynyň ätiýaçlyklary bu ýurdy köp döwletler üçin möhüm bähbitli hyzmatdaş edýär.
Syýasy tussaglar, takyk sany näbelli, türmede galýarlar we söz azatlygy, birleşmek, ýygnanyşmak, hereket etmek we din azatlygy babatynda düýpli çäklendirmeler saklanýar. Garaşsyz hökümete degişli bolmadyk guramalar we habar beriş serişdeleri, bar bolsa, erkin işläp bilmeýärler. Hatda hökümet syýasatynyň dogrulygyny üns bilen sorag edýän adamlar haýbat atylýar, azar berilýär we tussag edilýär.
Human Rights Watch Adam hukuklary guramasy Türkmenistan üçin täze ýurt bähbitleriň barada çekişmeleriň öňüsyrasynda ÝDÖB-nyň direktorlar geňeşine ýazan hatynda banky syýasy mandatyna ygrarly bolmaga we hökümet bank tarapyndan görkezilen ugurlarda ynandyryjy öňe gidişlik edýänçä döwlet sektory maliýeleşdirmekden saklanmaga çagyrdy. Biz bankyň soňky döwürde "syýasy ... ugurda belli bir öňegidişlik" baradaky düşünjesi we bu "hyzmatdaşlygy çuňlaşdyrmak üçin mümkinçilikler açýar" diýen pikir bilen ylalaşmadyk. Şeýle hem, bankyň adam hukuklary bilen baglanyşykly birnäçe möhüm ösüşe beren bahasynyň doly däldigini we munuň bankyň hakyky ýagdaýa gönü we takyk baha bermäge taýýardygy barada sorag döredýär.
Human Rights Watch
