Türkmenistan bir hepdäniň içinde diňe bir ykdysady gülläp ösmek ulgamynda däl, eýsem adam hukuklary pudagynda-da öňdebaryjy güýje öwrüldi.
Ýaşaýarsyňyz we bilmeýärsiňiz, sözüň doly manysynda bir ýurt häzirki zaman jemgyýetine we ösen ykdysadyýete ägirt uly böküş etdi. Bu Hytaý, Malaýziýa ýa-da Ukraina däl.
Bu Türkmenistan. Ýakynda türkmen halkynyň beýik ogly Saparmyrat Nyýazowyň “Ruhnama” atly beýik eseri horda okaldy. Ölüminden gaty az wagt geçdi, indi Türkmenistan ykdysady ösüşde öňdebaryjy ýurtlaryň arasynda. Hem-de, kynçylyk döwründe. Bu size mümkin däl ýaly bolup görünýärmi? Sebäbi size gaz gerek däl. Indi, “Nabucco” gaz geçirijisini gurýanlar ýaly gyssagly zerur bolmasa, beýle metamorfozlar (üýtgeşmeler) sizi geň galdyrmaz. Meseläniň düýp manysy şu. Russiýa Gara deňziň düýbünde Ýewropa Günorta akym gaz geçirijisini gurýar. Rus hyzmatdaşlara paralel hyzmatdaşlarymyz Türkiýäniň üsti bilen goşmaça “Nabucco” turbageçirijisini gurýarlar. Iki gaz geçirijisi üçinem ýeterlik gaz ýok.
Merkezi Aziýadaky ähli gaz satyn alnan bolsa, Günbatar näme üçin öz şahamçasyny gurmaga çalyşýar? Türkmenistan “Gazprom” bilen bir hepdäniň içinde kynçylygy nädip ýeňdi we “Nabucco” turbalaryny doldurjak zady ýok? Has takygy, ýagdaýy üýtgetmäge we gaz akymyny gaplaryna gönükdirmäge synanyşýandygy sebäpli, rus taslamasyny ýatyrdy. Soňra dünýädäki iň uly gaz ätiýaçlyklaryna eýe bolan Russiýa, Günbataryň rugsady bolmazdan ony üpjün edip bilmez. Waşingtondan ilkinji jaňda Ukrainanyň üsti ýapylyp bilner we gurluşyk döwründe Demirgazyk we Günorta akymlaryň ikisi hem bogulmalydyr.
Türkmenistanyň munuň bilen näme baglanyşygy bar? Gaz üçin göze görünmeýän, umytsyz göreş bar. Onuň ätiýaçlyklary bilen turbasyny doldurmaga mümkinçilik berýän we başga biriniň turbasyny ýapmaga. Şonuň üçin Barak Obamanyň bizden soň ikinji orunda durýan Eýrana garaşylmadyk parahatçylygy. Tähran boýun egmeýär. Häzirki wagtda ikirjiňlenýän Azerbaýjandan we erkin Yrakdan başga hiç kim “Nabukkony” gaz bilen üpjün etmeýär. Bu zerur göwrümiň takmynan 25 göterimidir. Ýetmeýän gazy nireden alyp bilerin? Türkmenistandan.
Indi HPG-nyň missiýasy Aşgabat şäherine uçýar we ol ýerde ýerdäki jenneti tapýar. Soňky maliýe özgertmeleri we häkimiýetleriň paýhasly makroykdysady syýasatlary “Türkmenistany giňişleýin ykdysady ýetmezçiligiň netijelerinden goramaga kömek etdi” diýip, Günbatar wekilleri bu manyly netijä geldiler.
Näme üçin manyly? Turbany doldurmaly ahyryn. Türkmenistandan başga kän gaz alyp boljak ýer ýok. HPG-nyň missiýa resminamasynda "Bu gowy taýýarlanan özgertmeler Türkmenistan üçin mundan beýläk ykdysady we maliýe ösüşi we halkara ykdysadyýetine netijeli birleşmek üçin möhüm ädimleri görkezýär" diýilýär.
Şeýlelik bilen, bary-ýogy bir hepdäniň dowamynda Türkmenistan diňe bir ykdysady gülläp ösmek çeşmesine däl, eýsem adam hukuklary babatynda öňdebaryjy güýje öwrüldi. HPG-nyň missiýasynyň saparynyň öňüsyrasynda, Strasburgdaky Ýewropa Parlamenti ilkinji okaýyşda Türkmenistan bilen söwda şertnamasyny tassyklady. Türkmenistanda adam hukuklary özgertmesiniň zerurlygy baradaky gyzgalaňly jedeller sebäpli şertnama 11 ýyl bäri kabul edilip bilinmedi.
Indi Aşgabatda biragyzdan bir duýduryş berilýär: eger türkmen gazy dogry turba akýan bolsa, Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýy kanagatlanarly hasaplanar.
Russiýanyň häkimiýetleri şu wagta çenli uly tagallalar bilen bu gaz-ynsanperwer hüjümini ýatyrmagy başardylar. Türkmen gazy Günorta akymymyza gidýär. Bu, Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýynyň gözümiziň öňünde hasam erbetleşip biljekdigini aňladýar. Daşary ýurtly myhmanlara ýokary baha bermek, türkmen syýasatyny üýtgetmek baradaky soňky umyt ýitirilen badyna hüjümlere we berk tankytlara ýol açar.
Başga nirede gaz bar? Habarlardan ýakyn wagtda bilersiňiz. Alamatlar, Günbatar liderleriniň garaşylmadyk saparlary, ýokary bahalary, şeýle hem söweşijileriň terrorçylykly hüjümleri, ýokary dawa we çynlakaý aýyplamalar bolar. Hakyky syýasatyň ähli ýaraglary ulanylar. Aýdyşlary ýaly, şahsy zat ýok. Diňe gaz.
Nikolaý Starikow
Çeşme: Peterburg
