BMG Adam Hukuklary Geňeşi
BMG Adam Hukuklary Geňeşi Türkmenistanyň Ähliumumy döwürleýin hasabatyny kabul etdi
18-nji sentýabrda, şu günler Adam hukuklary geňeşiniň 24-nji mejlisiniň geçiriljek BMG-nyň Ženewadaky ofisinde Türkmenistan üçin alhliumumy döwürleýin hasabat (ÄDH) prosedurasy baradaky soňky diňlenişik geçirildi.
Ozal habar berlişi ýaly, şu ýylyň aprel aýynda ÄDH iş toparynyň mejlisinde Milli hasabatyny hödürlän türkmen delegasiýasy Geňeş agzalaryndan jemi 182 teklip aldy.
Wekiliýetiň başlygy, Daşary işler ministriniň orunbasary Wepa Hajyýew Türkmenistanda “raýatlaryň hukuklaryny goramak bilen baglanyşykly halkara konwensiýalarynyň we milli kanunçylygyň esasy düzgünlerini durmuşa geçirmek üçin maksatly işleriň alnyp barylýandygyny”, öz gezeginde "Türkmenistanyň sosial-ykdysady özgertmeler we demokratik özgerişlikler ýoluna başlap, adam hukuklarynyň üpjün edilmegine we goralmagyna aýratyn orun berýändigi barada hakyky tassyklama bar" diýdi, ara alyp maslahatlaşmaga gatnaşyjylar bellemän geçip bilmediler: Güýç we Bagt döwrüne giren ýurtda hemme zat beýle bir rahat däl ýaly. Olar, Prezident Berdimuhammedowyň ýolbaşçylygynda ýurduň “uly üstünlikleri”, şäherleriň we obalaryň ägirt uly özgerişleri, mekdepleriň, kitaphanalaryň, muzeýleriň we sport desgalarynyň giňden gurulmagy, uzyn çekeleşikler bilen aldanmadylar - jemi içerki önümiň ajaýyp ösüşi, aýlyklaryň, pensiýalaryň we talyp haklarynyň ýokarlanmagy barada -bir söz bilen aýdylanda, hasabatyň awtorlarynyň pikiriçe, güýçli döwlet we onuň bagtly ýaşaýjylary baradaky tezisiň tassyklamasy bolup biljek ähli zatlar hakda.
ÄDH iş toparynyň mejlisine gatnaşyjylar türkmenleriň hasabatyny ara alyp maslahatlaşmaga degişli üns we takyklyk bilen ýüz tutdular. Mysal üçin, Türkmenistanyň halkara guramalary bilen “ýakyn hyzmatdaşlygy” baradaky sözlere ynanmadylar. Birnäçe ýurduň wekilleri Türkmenistanyň Gynamalara we beýleki rehimsiz, adamkärçiliksiz ýa-da mertebäni kemsidýän çemeleşme ýa-da jeza (OP-CAT) konwensiýasyna goşmaça protokolyň tassyklanmagyna, ähli adamlary mejbury ýitirim bolmakdan goramak boýunça halkara konwensiýa (OP-CAT) we genosid jenaýatynyň öňüni almak we jezalandyrmak baradaky konwensiýa, şeýle hem Halkara Jenaýat Kazyýetiniň (HJK) Rim düzgünnamasyna goşulmak mümkinçiligine garamak bolan garaýşy barada sorag berdiler.
Şuňa meňzeş teklipleriň, hususan-da, 2008-nji ýylyň dekabrynda ÄDH prosedurasy baradaky ilkinji milli hasabatyň ara alnyp maslahatlaşylanda berlendigini bellemelidiris. Olaryň sany az bolsa-da, bary-ýogy 19-a ýetenlerinde, iň möhüm meseleler, hususan-da, garaşsyz Milli Adam Hukuklary Institutynyň döredilmegi, BMG-nyň ýörite hasabatçylary tarapyndan ýurda erkin baryp görmegini üpjün etmek, jeza çäresine girmek mümkinçiligini berdi. Halkara Gyzyl Haç Komitetiniň işgärleri, žurnalistleriň yzarlanmagyny bes edip, garaşsyz habar beriş serişdeleriniň, adam hukuklary guramalarynyň we oppozisiýa syýasy partiýalarynyň döredilmegi we işi üçin şertler döredýär.
Öňe seredip, Türkmenistanyň Rim düzgünnamasyna gol çekmegiň wagtynyň gelmändigini göz öňünde tutup, BMG-nyň ýurdy has giň halkara hukuk pudagyna çekmek islegine garşy durmagyny dowam etdirýäris. “Türkmenistan häzirki wagtda bu teklipleri kabul edip bilmez. Bu resminama boýunça hökümetiň ähli şahalary tarapyndan utgaşdyrylan, deňagramly pozisiýany ösdürmek üçin wagt gerek. Halkara Jenaýat Kazyýetiniň Rim düzgünnamasyna goşulmak karary, şeýle goşulmagyň möhleti, şeýle hem tassyklanylmagy döwletleriň ygtyýaryndadyr we milli bähbitlere esaslanýar. Rim düzgünnamasyny tassyklamak kararyna gelende, Türkmenistan beýleki faktorlar bilen birlikde Kazyýetiň işiniň ilkinji netijelerini we agressiýa jenaýatyny kesgitlemek boýunça işleriň netijelerini göz öňünde tutar." Şol bir wagtyň özünde Türkmenistan "Gynamalara we beýleki rehimsiz, adamkärçiliksiz ýa-da mertebäni kemsidýän çemeleşme ýa-da jeza garşy konwensiýa goşmaça teswirnamany tassyklamagy göz öňünde tutjakdygyny" aýtdy. Bolýar, aýdylyşy ýaly, buňada sag bol!
Halkara Jenaýat Kazyýeti (HJK), iň agyr halkara jenaýatlarynda: genosidde, adamzada garşy jenaýatlarda we uruş jenaýatlarynda günäkärlenýänleri garaşsyz, hemişelik kazyýet işine çekýän kazyýet. Halkara Jenaýat Geňeşi, häzirki wagtda 122 ýurduň goşulan şertnamasy bolan Rim düzgünnamasy bilen dolandyrylýar. Halkara Jenaýat Kazyýeti soňky kazyýet bolup, “soňky ýol” doktrinasyna laýyklykda işleýär. Bu, jenaýatyň çäginde haýsy sebitde jenaýat eden ýa-da jenaýatçynyň raýaty bolan şertnama döwleti derňemek we aýyplamak islemese, jenaýaty kabul edip biljekdigini aňladýar.
Gatnaşyjy döwlet tarapyndan geçirilen derňew we prokuratura işleri halkara prosessual ülňülerine laýyk gelmeýän bolsa ýa-da şübheli adamy jenaýat jogapkärçiliginden goramak üçin niýetlenen bolsa, Halkara Jenaýat Geňeşi bu işi kabul etmäge haklydyr. Gatnaşyjy döwletiň özi ýa-da BMG Howpsuzlyk Geňeşi, Halkara Jenaýat Kazyýetinde kazyýet işine seredip biler. Mundan başga-da, Gatnaşyjy döwletiň çäginde bolup geçen wakalar boýunça derňew HJK prokurorynyň başlangyjy bilen başlap biler. Bu ýagdaýda prokuroryň hereketleri Kazyýetden öňki palata tarapyndan tassyklanmalydyr. HJK Jenaýat işiniň prokurory tarapyndan gozgalan her bir aýyplama, şeýle hem her bir tussag etmek karary Kazyýetden öňki palata tarapyndan tassyklanmalydyr.
Hut şu soňky nokadyň - Halkara Jenaýat Geňeşiniň prokurorynyň bir döwletiň çäginde bolup geçen wakalar boýunça derňew açmak hukugyny çaklamak kyn däl -we türkmen häkimiýetleriniň Halkara Jenaýat Kazyýetiniň Rim düzgünnamasyna goşulmagynyň öňüni alýar. Galyberse-de, "milli bähbitlere esaslanyp" 2003-nji ýylda Türkmenistan ÝHHG-nyň hasabatçysy professor Emmanuel Dekoksdan ýüz öwürdi, Saparmyrat Nyýazowyň ýurda girmeginde "janyna kast etmek" diýilýän wakadan soň ýüze çykan ýagdaýa düşünmek tabşyryldy we şonuň üçin BMG-nyň ýörite hasabatçylaryna Türkmenistana baryp görmek üçin çakylyk bermeýärler. Ýumşaklyk bilen aýtsak, “çagyrylmadyk myhmanlar” ol ýerde garşy alynmaýar.
Geňeş agzalary tarapyndan berlen teklipleriň umumy sanyndan 85-si durmuşa geçirmek üçin türkmen tarapy tarapyndan kabul edildi, 8 - wyždan tussaglarynyň we syýasy tussaglaryň boşadylmagy, tussag edilýänleriň nirededigi, ykbaly hiç zat bilinmeýän garyndaşlaryna we halka maglumat bermek barada , BMG-nyň Gynamalar boýunça ýörite hasabatçysy we esassyz tussag etmek boýunça iş toparynyň wekilleri tarapyndan hasaba alynmadyk dini çäreleri gadagan edýän düzgünleri ýatyrmak maksady bilen dini guramalar baradaky kanuna syn bermek kanuny gözden geçirdi. Türkmen wekiliýeti bu teklipleri ýerine ýetirmekden ýüz öwürdi, hususan-da ýurtda syýasy tussaglaryň we wyždan ýesirleriniň ýokdugy we dini guramalar baradaky kanunyň üýtgemezligini.
Geňeşiň 90 teklibi boýunça karar güýz aýyna çenli yza süýşürildi. Türkmen tarapy olary gözden geçirdi we jogaplaryny bellenilen möhletde, häzirki wagtda Ženewada geçiriljek Adam Hukuklary Geňeşiniň 24-nji mejlisine tabşyrdy. Ýokarda belläp geçişimiz ýaly, Türkmenistan "häzirki wagtda" Halkara Jenaýat Kazyýetiniň Rim düzgünnamasyna goşulmak mümkinçiligini hasaplamady. Mundan başga-da, Ermenistanda genosid jenaýatynyň öňüni almak we jezalandyrmak baradaky konwensiýany tassyklamak mümkinçiligine garamak baradaky teklibi ret edildi, bu ermeni genosidiniň 100 ýyllygy bilen baglanyşykly bu mowzugyň ähmiýetini aýratyn nygtaýar. Şeýle hem, Wengriýanyň Halkara Zähmet Guramasynyň (HZG) hünärmenlerini çagalary çaga zähmetiniň ähli görnüşleriniň zyýanly täsirlerinden goramak üçin kanunlary durmuşa geçirmekde bar bolan kynçylyklary çözmek üçin çagyrmak baradaky teklibi ret edildi.
Wengriýa tarapynyň teklibini ýerine ýetirmekden ýüz öwürmegiň sebäbi hökmünde “Türkmenistanyň çaga zähmeti baradaky kanunçylyk we kadalaşdyryjy hukuk namalarynyň halkara hukugynyň kadalaryna laýyk gelendigi”, emma Türkmenistanyň ýokardaky ugurda halkara hyzmatdaşlygy barada “tertibi öwrenmäge taýýardygy” bellendi. "Genosidiň öňüni almak baradaky konwensiýa barada aýdylanda bolsa, ol Rim düzgünnamasy ýaly ykbaly başdan geçirdi: Türkmenistanyň häzirki wagtda bu teklibi kabul edip bilmejekdigi aýdyldy”.
Bu kararlary kabul etmegiň manysyna düşünmek gaty kyn. Türkmenistanda kanunda bellenilişi ýaly çaga zähmetini ulanmakda hakyky gadaganlyk bar bolsa, näme üçin halkara synçylaryna muny tassyklamaga mümkinçilik bermeli däl? Genosidiň öňüni almak baradaky konwensiýa barada aýdylanda bolsa, Türkmenistanyň tassyklamakdan ýüz öwürmegi, Türkiýe Respublikasynyň özi bu konwensiýany dört ýyl ozal tassyklandygyny bilmeseňiz, Türkiýe bilen gatnaşyklary çylşyrymlaşdyrmak islemezligi bilen düşündirilip bilner.
Türkmen tarapy üç teklibi bölekleýin kabul etmäge razy boldy. Fransiýanyň we Kosta Rikanyň wekiliýetleri Gynamalara we beýleki rehimsiz, adamkärçiliksiz ýa-da mertebäni kemsidýän çemeleşme ýa-da jeza garşy konwensiýa goşmaça teswirnama gol çekmek we tassyklamak barada teklip hödürledi. Şol bir wagtyň özünde, Fransiýa häkimiýetlerden garaşsyz, Kosta Rikada gynamalaryň öňüni almak üçin milli mehanizmiň döredilmegini - kazyýetden öňki tussaghanalara baryp görmegiň milli garaşsyz mehanizmini döretmegi maslahat berdi. Gol çekişmek barada aýdylanda bolsa, Türkmenistan garşy çykmady, hatda “tussaglykda saklanýan adamlar bilen ýagdaýy gowulaşdyrmak boýunça tagallalary dowam etdirmegi” wada berdi, ýöne garaşsyz mehanizmleriň islendik görnüşini döretmek "ýok"!
Awstraliýaly delegatlar (sada adamlar!) etnik we dini azlyklara garşy diskriminasiýa meselesini, şol sanda hökümetde bolmagy we jemgyýetçilik işlerine gatnaşmagyndaky çäklendirmeleri aýyrmagy maslahat berdiler. Jogap şeýle boldy: "Türkmenistan Konstitusiýasynda dini guramalaryň döwletden aýrylandygyny we döwlet işlerine goşulyp bilmejekdigini we döwlet wezipelerini ýerine ýetirip bilmejekdigini göz öňünde tutýanlygy sebäpli, bu teklibi bölekleýin kabul edýär." Etnik azlyklar barada aýdylanda bolsa, türkmen tarapy muny äsgermezlik etmek kararyna geldi.
Garaşylyşynyň tersine, türkmen tarapy bäş aý ozal alnan teklipleriň köpüsini kabul etdi, ýöne köplenç düşnüksiz wadalary we nädogry düşündirişleri berdi. Mysal üçin, bu milli garaşsyz adam hukuklary instituty bolan Pariž ýörelgelerine laýyklykda döredildi. Türkmen tarapy: “Türkmenistan bu teklibi kabul edýär. Pariž ýörelgelerine laýyklykda garaşsyz adam hukuklary institutlaryny döretmekde we mundan beýläk-de işlemekde daşary ýurtlaryň tejribesini we hünärini öwrenmek, şol sanda adam hukuklary babatynda bar bolan edaralary kämilleşdirmek ulgamy arkaly dowam etdirilýär."
Muňa şeýle düşünip bolar: garaşsyz edara döredilmez, ýöne Prezident Berdimuhammedowyň ýolbaşçylygyndaky Türkmen milli demokratiýa we adam hukuklary instituty “kämilleşdiriler”.
Ýa-da, mysal üçin, Gollandiýanyň wekiliýetiniň beren maslahaty: “HGHK-niň wekillerine we gynamalar we beýleki rehimsiz, adamkärçiliksiz ýa-da mertebäni kemsidýän çemeleşme ýa-da jeza boýunça ýörite hasabatçy haýyşlaryna laýyklykda işleýän esassyz tussag ediş topary ýaly beýleki halkara mehanizmlerine wekilçilik ediň.” Jogap: “Türkmenistan bu teklibi kabul edýär. Polisiýa bölümlerine, kazyýetden öňki tussaghanalara, şeýle hem jeza ulgamynyň edaralaryna soraglaryň ses we wideo ýazgylaryny öndürmek üçin tehniki serişdeleri bermek üçin yzygiderli işler alnyp barylýar. Erkinlikden mahrum edilen ýerlerde zorlugyň we ýowuz daraşmagyň öňüni almak üçin deslapky şert, garaşsyz edara tarapyndan amala aşyrylýan jeza çäresini doly gözegçilik we gözegçilik ulgamynyň işlemegi. Hususan-da, 2010-njy ýylyň 31-nji martynda Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň garamagynda, Aşgabat şäheriniň we welaýatlaryň, şeýle hem etraplar we sebitler bilen baglanyşykly gözegçilik komissiýalarynyň döredilmegini we türmeden boşadylandan soň tussag edilenler we gözegçilik astyndaky adamlar bilen iş alyp barmak üçin jenaýat kanunlaryny ýerine ýetirýän guramalaryň işine gözegçilik edýän şäherleriň hukuklaryny göz öňünde tutýan hökümet kanuny kabul edildi. Kanun esasynda jemgyýetçilik birleşikleri jezany ýerine ýetirýän edaralaryň we ulgamlaryň işine özbaşdak gözegçilik edip biler."
Onda haýsy gurama gözegçilik edip bilýär: “garaşsyz” ýa-da “Ministrler Kabinetiniň gözegçiligi toparymy”? Ýa-da türkmençe şol bir zatmy? Jeza ýerine ýetirýän guramalara özbaşdak gözegçilik edip biljek “jemgyýetçilik birleşikleri” hakda eşitmedik. Gollandiýalylaryň näme hakda gürleşýändigi barada bir sözem ýok - Gyzyl Haç guramasynyň wekilleri we BMG-nyň ýörite hasabatçylary üçin türmelere girmek barada!
Slowakiýanyň wekili "düýpli jenaýat jogapkärçiligine çekilmedik ähli tussaglaryň gyssagly boşadylmagyny we işlerinin gaýtadan dikeldilmegini" isledi. Jogap: “Türkmenistan bu teklibi kabul edýär. Türkmenistanda ähli tussaglar azatlykdan mahrum etmek jezasyny diňe kazyýetiň karary esasynda ýerine ýetirýärler."
Nemes wekili “uzak möhletli azatlykdan mahrum edilen tussaglaryň aklawçylary we garyndaşlary bilen aragatnaşyk saklamak we saglyk hyzmatlaryndan peýdalanmak hukugyny doly durmuşa geçirmegiň” zerurdygyny aýtdy. Jogap: "Türkmenistan bu teklibi kabul edýär we Türkmenistanyň kanunçylygynyň uzak möhletde azatlykdan mahrum edilenleriň aklawçylary, garyndaşlary bilen aragatnaşyk saklamak we lukmançylyk kömeginden peýdalanmak hukugyny göz öňünde tutýandygyny belleýär."
Türkmen tarapynyň birinji we ikinji sözleriniň aç-açan we gönüden ýalandygyna şek ýok. BMG Adam Hukuklary Geňeşiniň agzalary muňa düşündimi? Türkmenistanyň bu borçnamalaryň ýerine ýetirilişine gözegçilik etmek üçin ähli mümkinçilikleri düşünersiňiz we peýdalanarsyňyz diýip umyt edýäris.
Nurgözel Baýramowa
www.gundogar.org
