Bir wagtlar rus taryhçysy Karamzin döwletde bolup geçýän zatlaryň hemmesini "ogurlaýarlar" sözi bilen kesgitledi. Bizde hem bu zatlar adaty. Ähli derejelerde. Indi oňa korrupsiýa diýýärler.
Bu çuňňur prosesleriň merkezi şöhlelenmesi ýolbaşçylaryň ýüzünde. Düzgün bolşy ýaly, saýlanylanda hünär ussatlygy, akyl we bilim däl-de, eýsem maşgala gatnaşyklary, zerur mukdar we özüniň biabraýlygy göz öňünde tutulýar.
Beýlekiler döwlet edaralarynyň daşynda galýarlar. Mysal üçin, taksi sürüjileriniň arasynda ýerli häkimýetler tarapyndan ret edilen iň oňat daşary ýurt uniwersitetlerinden ýokary hilli diplom alanlar köp. Ýurduň zerur, ýöne döwlet tarapyndan zerur däl hünärmenler, hatda bazardaky derwezebanlaryň arasynda-da duş gelýär.
Emma Türkmenistandaky ýagdaýy kesgitlemek üçin has takyk we başarnykly söz IMITASIÝA (öýkünmek).
Bilime, medeniýete öýkünmek, prezidente bolan halk söýgüsine we döwletiň adamlara edýän aladasyna öýkünmek, saýlawlaryň we habar beriş serişdeleriniň hemmesini öz içine alýan demokratik özgertmelere öýkünmek. Bu utandyryjy imitasiýa sergisinde köp sanly oýunçy bar, şol sanda daşary ýurtlylaram ...
21-nji dekabrda, MTS-iň güýçli ýapylmagy we ykjam we internet aragatnaşygyndan iki milliondan gowrak ulanyjynyň mahrum edilmegi gününde (Täze ýyl baýramçylygynyň öňüsyrasynda), tutuş ýurtda rus dilinde çap edilýän ýeke-täk gazet “Bitarap Türkmenistan” 20-nji dekabrda “Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginde Türkmen paýtagtyna gelen Ýewropa Bileleşiginiň wekiliýetiniň wekilleri bilen direktoryň ýolbaşçylygynda ýygnak geçirildigini 21-nji dekabrda habar berdi. “Jenap Maýkl Randall bilen ÝB, Türkmenistanda metbugaty gowulandyrmak ugrundaky hyzmatdaşlyk taslamasyny durmuşa geçirmek üçin”.
Bagyşlaň, jenaplar, näme hakda gürleşýärsiňiz? Habar beriş serişdelerimiz nirede? Bizde metbugat, radio we birnäçe döwlet teleýaýlymlary bar, ýokardan gaty berk mowzuklar we esasy agdyklyk edýän - "bu hem ol hakda" bilen. Bizde “köpçülikleýin öwgi serişdeleri”, “köpçülikleýin gutlaýyş serişdeleri”, “köpçülikleýin haýran galmak serişdeleri”, “bütinleý dymmak serişdeleri” bar. Gysgaça aýdylanda, “köpçülikleýin imitasiýa serişdesi”. Onda ÝB-da haýsy “metbugat” gowulaşar?
Hakyky habarlarymyz pyşyrdy bilen ýaýraýar. Adatça, erbetleri tassyklanýar, gowylary ýok. MTS-iň ýakyn wagtda geçiriljek reýdiniň ýapylmagy baradaky myş-myşlar ýapylmazyndan has öň tutuş ýurtda ýaýrady. Hatda daýysynyň örtüginde başga bir girdejili, oňat ösen, işe giren uly ykdysady işdäsi bolan belli bir adamyň adyny hem aýtdylar. Ýöne adamlar kimiň kimdigi bilen gyzyklanmadylar, öçürmesinler we edil şonuň ýaly işlesin. Iň soňky pursata çenli, hatda dynç alyşyň öňüsyrasynda-da häkimiýetler bu ädimi ätmez diýip umyt edýärdiler. Emma prezident bu "serhedi" hem geçdi (onsuz hiç zat bilmezden edilmeýär). Döwletiň adamlar baradaky aladasy ýene bir gezek görkezildi.
Köpçülikleýin habar beriş serişdelerimiz ýapylmagynyň sebäbi barada dymýarlar we hiç zady düşündirmegi zerur hasaplamaýarlar. “Bitarap Türkmenistanyň” şol bir sanynda ýerli Altyn-Asyr kampaniýasynda aragatnaşyklary gowulandyrmak we Balkan welaýatyndaky abonentleriň sanyny köpeltmek barada bellik çap edildi...
Şeýle-de bolsa, abonentleriň sanynyň köpelmeginiň esasy sebäbini gazet habar bermedi. Öçürilmeginiň öňüsyrasynda we esasanam MTS-iň öňki müşderileri Altyn-Asyra tarap ylgadylar.
Abonentleriň köpelmegine görä, aragatnaşygyň hili pes bolýar. Şeýlelik bilen häkimiýetler maglumat almagy düýpgöter “durmuşa geçirdiler” ...
Türkmen metbugatynda diňe garyp, dilewar, işsiz, ýokanç keseller we hakyky durmuşyň beýleki meseleleri bolmadyk ýurduň döredijiligi, üstünlikleri, uly özgerişleri barada öwrenip bilersiňiz. Lukmanlara gepatit, dümew, gyzamyk, gyrmyzy gyzzyrma we ş.m. ýokanç keselleri anyklamak we ýazga almak gadagandyr. Ozal bu ýiti dem alyş ýokançlyklary hökmünde hasaba alynýardy, ýöne indi ýiti dem alyş ýokançlyklarynyň hem gadagan edilendigi ýüze çykýar. Diňe “möwsümleýin sowuklama” bar ...
Häkimiýet başyndakylaryň degişmesi, 2009-njy ýylyň güýzünde, lukmanlara esasan çagalara we göwreli aýallara täsir edýän dümew epidemiýasynyň pidalary barada habar bermek gadagan edilende ýüze çykdy. Adamlar dymmak şertlerinde derman, hünär kömegi we esasy arassaçylyk önümleri bolmazdan ýokaşma bilen ýüzbe-ýüz boldular. Olaryň aýdyşy ýaly - ýolbaşçylara sanjym edilendigi aýdyldy.
Biziň “metbugatymyz” adaty däl. Öňki döwrüň “tertibi”, gurluşy we görnüşü doly saklanyp galypdyr. “Bitarap Türkmenistan” gazetini alalyň. Nyýazow ölenden soň, adaty “gutlaglar” awtomatiki usulda prezidentiň wezipesini wagtlaýyn ýerine ýetiriji aktýora gitdi.
Häzirki wagtda ýeke-täk tapawut, garry Hottabyçyň görnüşünde henizem gülkünç manysyz sözler ýok, ýöne döwlet baştutanynyň suratlarynyň göwrümi, esasanam soňky aýlarda ep-esli artdy. Bir dynç alyşdan beýlekisini yzygiderli gutlaýan akymlar bar: hökümet agzalaryndan, Mejlisiň başlyklaryndan we Prezident administrasiýasynyň ýokary wezipeli adamlaryndan, öwgi bilen bäsleşýän, üstünlikleri gaýtalaýan, haýran galdyrýan we minnetdarlyklar bar.
Şol bir wagtyň özünde, gazet gyzyklanýan taraplara jikme-jik habar berýär, prezident, islendik baýramçylykda prezidentiň “ýurduň ýolbaşçylaryndan tüýs ýürekden gutlaýanlary” nähili mähirli kabul edýändigi barada. Esasanam gyzyklanýanlar üçin “ýurduň dürli künjeginden we daşary ýurtlardan” gutlaýanlaryň atlarynyň sanawy neşir edilýär. Bir sanaw gutaransoň, indiki sanaw derrew täze dynç alyşdan soň başlaýar. Elbetde, iň abraýly ýerlerde beýleki ýurtlaryň ýolbaşçylarynyň gutlaglary bar. Türkmen metbugatynda adaty diplomatik sypaýçylyk halkara derejesinde ykrar edildi.
Ministrler kabinetiniň we Döwlet howpsuzlyk geňeşiniň mejlisleriniň hasabatlary aýratyn bir ýeri eýeleýär. Esasanam zehinli ýyl ýazyjylar bu hakda ýazýarlar. Köp sözlü, olar hiç hili maglumat mazmunyndan mahrum: umumy sözlemler, tapawutly möhürler, ýadaw klişeler bilen gyrada goýýarlar, köplenç Gitler-Staliniň gödek ritorikasynyň ruhunda. Häkimýetiň iň ýokary eşelonynyň aç-açan işine öýkünmek.
Emma bu teleýaýlym habarlary esasanam täsirli. Bu "demokratik" tomaşalar barha haýran galdyrýar - "bu nähili müňýyllyk, ezizler?"
Ýurduň baş arhiwçisi (Sowet döwründe - ideologiýa sekretary) Maýa Mollaýewa ýaly garrylar we hatda gaty garry ýolbaşçylaram boýun egýän ýüzleri bilen “Başlyga” göz aýlamaga het edip bilmeýärler, biri-birine ýa-da toparlara bölünip, doňan ýaly sütünlerde durýarlar we akyldarlar depderlerine ýazýarlar. Yzygiderli oturanlar, diňe şowhunly el çarpyşmalar üçin aýrylanlar, ýurduň ýyl ýazgysyny ýazýarlar. Kämahal kamera, tutawaçly elleriň bir ýerde nädip “diňe el çarpýandygy” görkezýär. Imitasiýa. Hökümet agzalarynyň öňünde duran “ölen” noutbuklar ýaly. Prezidentiň özi, 10-njy ýanwarda geçirilen giňişleýin ýygnakda muny tassyklady we ýurduň hökümetini “kompýuter maksatnamalaryny dolandyrmak ukybyny öwrenmäge” çagyrdy. Ýaa-da täze hünär toparyny toplamak has gowy we manyly bolarmy?
Ýene bir hökmany düzgün, döwlet baştutanynyň öňünde baş egmekdir. Bir wagtlar harby eşikli bu ýigidiň ýarym egilen aýaklarynyň üstünde, prezidentiň öňünde egilip, balagyny zaýalan oglanjyk ýaly ýüzünde günäkär we gorkunç görnüşiniň kimdigine derrew düşünmedim. Görnüşi ýaly, Goranmak ministri boldy. Meniň şähsymda -harby bolmak we abraýy hakynda başgaça pikir bar.
Beýleki hökmany däp-dessurlar bar. Hökümet agzalaryndan diňe bir howa menzillerinde däl, eýsem protokola laýyklykda galan halatlarynda prezidentiň giden ähli çärelerinde-de salamlaşmagy talap edilýär. Dürli adamlar maňa soňky konferensiýalaryň birinde baş medeniýet işgäri Maýsa Ýazmuhammedowanyň gitmek pursatyny sypdyrandygyny we muňa düşünip, aljyraňňy ýagdaýda prezidentiň yzyndan ylgady, ýykyldy, dyzyny döwdi, ýöne çaltlyk bilen dowam etdi we kiçijik elini sallamaga dowam etdi.
Prezidentiň ýurda eden saparlary barada resmi habarlar görkezilende, köpler hökümet agzalarynyň gideninden soň oňa nädip el sallap bilendiklerine we şol bir kompozisiýada öz ýolbaşçysy bilen barmaly ýerinde nädip duşuşýandyklaryna geň galýarlar.
Prezidentiň öňünde ýumşak we ýulmanak, öňem belläp geçen owadan we ýuka, Maýsa Ýazmuhamammedowa dolandyryş pudagyndaky bilimleri ýüklemeýän, döredijilik gol astyndakylar bilen aragatnaşykda “Medusa Gorgon” bolýar (gol astyndakylar bilen utgaşyklyk umumy dolandyryş görnüşü, ýöne medeniýetde bu esasanam ýabany görünýär). Ýazmuhammedowanyň öňünde, edil prezidentiň öňünde bolşy ýaly, medeniýetiň wekilleri durup, başlaryny ýokary galdyrman gymmatly görkezmelerini ýazýarlar. Ol sirk işgärlerine käýinip biler, sebäbi çapyksuwarlar sirkiň açylyşynda girelgesinde prezident bilen salamlaşanda howlukmadylar we teleýideniýanyň alyp baryjysyna bolsa Ýaşulular geňeşiniň mejlislerinde uklap ýatan garrylary görkezendikleri üçin.
Hususan-da, 2010-njy ýylyň netijelerini jemlemek üçin 10-njy ýanwarda Ministrler Kabinetiniň giňeldilen mejlisiniň ýaýlymy “görnükli” boldy. Aýry-aýry ministrleriň “ýokarlanmagyndan” başga-da, bir wagtda tutuş zal ýerinden turup, ýygnananlaryň hemmesiniň “ýyl ýazyjylary” uzak wagtlap şol bir zady ýazan pursatlary boldy.
Soňky döwürde köpçülikleýin “buket sadakalarynyň” gülkünç däp-dessurlaryny görkezmediler - baýramçylyk çärelerinde ýaşyl gaplarda we ýaýlarda birmeňzeş ak gülli liderler prezidentiň öňünden gül göteriň geçýärýerler, öňkü oruntutary ýaly ol hem buketlere elini degirmeýär...
Döwlet howpsuzlyk geňeşiniň 6-njy ýanwarda geçirilen ýygnagy baradaky hasabatynda okyjy harby we hukuk goraýjy edaralaryň esasy wezipeleriniň arasynda “türkmen halkynyň abadançylygyny we durmuş derejesini ýokarlandyrmakdygyny” öwrenip biler.
Döwlet migrasiýa gullugynyň başlygy S.Ballyýew ýylyň dowamynda edilen işler barada hasabat berip, Türkmenistanyň prezidenti tarapyndan alnyp barylýan parahatçylyk, dostluk, hoşniýetli goňşuçylyk we “açyk gapylar” syýasatynyň netijesinde ýurdumyza baryp görmek yzygiderli ösýändigini we daşary ýurtly myhmanlaryň sanynyň artýandygyny aýtdy.
Türkmen pasporty bolsa-da, şatlyk we gynanç günlerinde galan garyndaşlaryna gelip bilmeýän öňki türkmen raýatlaryny goşmak bilen näçe şowsuz myhman yzyna öwrüldi? Daşary ýurda syýahat etmekden “gara sanawa” girenleriň sany yzygiderli artýar. Migrasiýa gullugy goşa raýatlaryň täze daşary ýurt pasportlaryny bermegi inkär edýär. Bu olary ýurtdan çykarmak üçin edilýär. Şol bir wagtyň özünde, Türkmenistanyň raýatlarynyna okamak ýa-da işlemek üçin dürli päsgelçilikleri goýdy. Iki raýatlylar üçin “Bartolomeýiň gijelerini (köpçülükleýin başagaýlyk)” gurnan, adamlary uçuşlardan bikanun aýyran we raýatlyklarynyň birinden ýüz öwürmäge mejbur eden migrasiýa gullugynyň tomusky kanuny bulaşyklygy üçin hiç kim jezalandyrylmady! Näçe adamyň meýilnamasy, hatda ykbaly hem puja çykdy! Ine, “demokratik” özgertmeleriň manysy! (Şol bir wagtyň özünde, türkmen raýatlygyndan ýüz döndermek üçin ýüz tutýanlaryň raýatlygyndan mahrum etmeýän ýagdaýlary bolýar, bu meseläniň mümkin boldugyça çözülmegini yza süýşürýär). Emma prezident bu kanunsyzlygy höweslendirýär. Migrasiýa gullugynyň işini makullap, "migrasiýa gullugynyň işini kadalaşdyrmak we halkara ülňülerine laýyk görülýän çäreleriň ýerine ýetirilmegini gazanmak üçin alnyp barylýan işleriň gerimini giňeltmek üçin anyk görkezmeler berdi". Bu hyzmatyň mundan beýläk-de has giň gerimi üçin Döwlet howpsuzlyk ministrliginiň birinji orunbasary A. Begliýewi täze başlyk edip belledi. Şonuň üçin “HALK DUŞMANLARYNA” az bolmaz! “Halkara ülňülerini berjaý etmekde” indiki ädim näme? Bipatridleri (köp raýatlylyk) we öňki jemgyýetçilik aktiwistlerini köpçülikleýin deportasiýa etmek?
Geňeşiň hasabaty bilen "Bitarap Türkmeniatanyň" 7-nji ýanwar sanynda, "Hronika" bölüminde "pikiriň we medenýetli deliliň nukdaýnazaryndan" geň galdyryjy aşakdaky maglumatlar bar: "Has gowulaşdyrmak üçin, halkara tejribesine laýyklykda, ýurtda kanunyň hökmürowanlygyny güýçlendirmek, konstitusion hukuklary we raýatlaryň erkinligini ygtybarly goramak, jenaýatlaryň öňüni almak we ýüze çykarmak, şeýle hem ýokary hünärli işgärleriň içerki işler edaralaryny ofiserleriň arasynda taýýarlamak boýunça alnyp barylýan işleri we ýokary bilim bilen Türkmenistanyň prezidenti, Ýaragly Güýçleriň Baş Serkerdebaşysy Gurbanguly Berdimuhammedow Türkmenistanyň goşun generaly S.A.Nyýazowyň adyny göterýän Polisiýa akademiýasynyň Türkmenistanyň Içeri işler ministrliginiň S.A.Nyýazow adyndaky instituta öwrülmegi baradaky karara gol çekdi." Netijede, şeýle demokratik belentliklere ýetmek üçin “akademiýa” sözüni “institut” sözüne üýtgetmek we öňki general derejesini umumy derejä peseltmek ýeterlikdir! (Diýmek, indi Nyýazowyň aradan çykan ady bar - degeneral?) “Peseldilen” görnüşünde, bilimiň hilini ýokarlandyrmak üçin hem peseldilişi ýaly? Bu altyn we galkynyş manysyna eýerip, has demokratiýalaşdyrmak üçin yzygiderli jeza bererler, türmä basarlar we deportasiýa ederler... Aýdyşlary ýaly, "demokratiýa üçin adam hukuklarynyň islendik bozulmagyna razy bolup bilersiňiz!"
Onda haýsy ýurduň akademikleri prezidente indiki ýylyň şahsyýeti diýerler? Demirgazyk Koreýa?
Döwlet baştutanynyň medeni işgärlere “ylhamyny we ussatlygyny häzirki zaman hakykatymyza döredijilikli düşünmäge bagyşlamak” baradaky täze çagyryşyna döwrüň ruhuna we talaplaryna laýyk gelýän täze eserler döredip, täze taryhy eýýamyň arzuwlaryny wasp edip, ýaşlaryň watançylyk, ruhy, ahlak we estetiki terbiýesini öňe sürmek, halkyň arasynda Watanyna buýsanç duýgusyny oýarmak bilen jogap bererler.
Prezidentiň islegi boýunça “Awaza” kurort zolagyny döretmek barada eýýäm bir oýnumyz bar. Bu “Gýote Faustdan” has güýçli bolar! Şahyrlar täze bilbil aýdymyny aýdyp başladylar.
Tagamyň bosagasynda - köp sanly ýalpyldawuk bezeg galasy bolan ak mermer köşkleriň gury, ajaýyp we kaşaň imperiýa lakamy - fransuz "Buig"-den - "islän zadyňyz". Aşgabat barha jansyz gonamçylyga öwrülýär. Binagärlige öýkünmek.
Heýkelleriň köpüsi sungat bilen baglanyşykly däl. Ýene bir ädim - täze prezidentiň heýkelleri ýaşaýyş meýdanyny doldurar ...
Ine, häzirki zaman mowzuklaryndaky suratlar we haly panelleri: “Täze ýyldan öň MTS-iň ýapylmagy bilen halkyň şatlygy”, “Prezidentiň täze köşk ýurt rezidensiýasynyň tamamlanmagy sebäpli Pöwrizäniň öňki ýaşaýjylarynyň täze ýyl şatlygy." Ine, başga bir möhüm zat - "Pensionerler, maýyplar we işsizler IIM-iň işgäri Hajy Kakalyýewiň" Halkyň şöhlesini berýän Prezidentiniň sahylygyny wasp edýäris "atly täze milli aýdymyny ýerine ýetirýärler.
Ýa-da dünýä belli haýwan hukuklary aktiwisti Brigitte Bardota “Türkmenistanyň gaýduwsyz hyzmatlary rehimdarlygyň ýeňşi üçin itleri we pişikleri ýok edýär” atly suraty sowgat berip bileris.
Ýa-da portret dörediň - "Andreý Zatoka milli howpsuzlyk ministrine abadançylygy we durmuş derejesini ýokarlandyrandygy üçin minnetdarlyk hatyny ýazýar."
Köp alamatlara seretseň, repressiw çybyk tizligi ýokarlandyryp başlaýar we ähli şübheli, garşy çykýan, dissidentler, öňki jemgyýetçilik aktiwistleri we döwletiň daşyndaky daşary ýurtlarda okaýanlaryň hemmesine şeýle “abadançylygyň we durmuşyň ýokarlanmagy” howp abanýar." Indi birnäçe ýyl bäri Mejlisiň deputatyna öz dalaşgärligini özbaşdak hödürlemek synanyşygy üçin Baýramalydan meşhur daýhan we raýat aktiwisti - Abdyrahman Baýramowa türmede ýokarlanyşy ýaly. Eger ol islenmeýän bolsa, bu makala ýalan “şaýatlaryň” işjeň işleýän “instituty” bilen umumy kazyýet kararymyzda tapylardy.
Ministrler Kabinetiniň ähli mejlislerinde Mejlisiň başlygy Nurberdiýewa hasabat berer, hakyky durmuş bilen hiç hili baglanyşygy bolmadyk kanunçylygyň “mundan beýläk-de kämilleşdirilmegi” barada gürleýär. Imitasiýa. Ähli “liberal” kararlar we kanunlar ýaly boş kagyz bolup galýan her dürli halkara konwensiýa gol çekilýär. Mysal üçin, hususy bilim hakda. Türkmenistanyň halkynyň ähli ýagdaýlara hukugy bar, emma bu hukugy ulanyp bilmeýärler.
Hanym Nurberdýewa, migrasiýa gullugynyň goşa raýatlara daşary ýurt pasportlaryny bermekden bikanun boýun gaçyrandygy baradaky açyk sözlerime jogap bermegi zerur hasaplamady, sebäbi jogap berjek zady ýok. Ol bezeg jyns şekili we hiç zat karar bermeýär. Ähli zady hakykatdanam ygtybarsyzlardan dynmak we tutuş ýurdy gorky bilen birleşdirilen tertipli sütünlerde tertiplemek isleýän prezident karar berdi.
Ministrler Kabinetiniň 10-njy ýanwarda geçirilen giňişleýin mejlisinde Aragatnaşyk ministrliginiň Başlygyň orunbasary Şagulýew, onuň buýrugy bilen MTS öçürildi, “ilatyň we guramalaryň ýokary hilli telefon (simli), radiotelefon we öýjüklü aragatnaşyk hyzmatlaryna bolan isleglerini kanagatlandyrmak üçin ýurtda 306 müň 958 telefon nokady guruldy, meýilnamanyň durmuşa geçirilmegi 179 göterim boldy.” diýdi. Ýazmuhammedowa "metbugatyň mundan beýläk-de kämilleşdirilmegi barada" habar berdi. Egri aýnalaryň şalygy…
Onda ÝB-den gelen jenaplar nämäni gowulaşdyrmak isleýärler? Ýa-da esasy adam hukuklarynyň doly bozulmagyna garamazdan, türkmenleriň “metbugatynyň” kämilliginiň çägi ýokmy? Prezidentiň gaz agajynyň töweregindäki bezegli tegelek tanslar dowam edermi?
PS. Bu makalany dogry pikirde ýazdym we munuň bar bolan “täsirli” ulgamymyzda maňa howp salýandygyna gaty gowy düşünýärin. Ýöne içiňizdäki adama hormat goýmak üçin dymyp bilmeýän wagtlaryňyz bolýar. Bu diňe bir makala däl, eýsem ähli halkara hukuk guramalary kabul edilende çap ediljek beýannama, emma howpsuzlyk güýçlerimiziň “töhmetçileri” dymdyrmak üçin köp usuly bar.
Natalýa Şabunts www.chrono-tm.org
