Gazagystanyň prezidenti Nursoltan Nazarbaýewiň, Özbegistanyň prezidenti- Yslam Karimowyň we Türkmenistanyň prezidenti- Saparmyrat Nyýazowyň arasynda umumy zat näme diýen soraga: jogap bermek aňsat. Esasanam sentýabr aýynda dünýädäki iň uly we iň möhüm wakany ýatlalyň. Elbetde, bu BMG Baş Assambleýasynyň ýyl dönümidir. Dogry, şu günler BMG-ä agza 175 ýurduň wekiliýeti Nýu-Ýorka geldiler. Emma, GDA ýurtlarynyň ýolbaşçylaryndan üçüsi iň abraýly halkara guramasynyň ýyl dönümine gelmedi. Bu üçüsi, elbetde prezidentler Karimow, Nazarbaýew we Nyýazow.
Resmi taýdan Merkezi Aziýa respublikalarynyň ýolbaşçylarynyň näme üçin beýle çynlakaý derejedäki ýygnagy äsgermezlik edendikleri barada hiç zat habar berilmedi. Şonuň üçin diňe Nýu-Ýorka gitmekden ýüz öwürmegiň hakyky sebäplerini çaklamak mümkin.
GDA ýurtlarynyň beýleki dokuz prezidenti halkara gatnaşyklaryny ýola goýmak üçin berlen pursatdan peýdalandy. Şeýlelikde, Gyrgyzystanyň täze saýlanan prezidenti Kurmanbek Bakiýew öz ýurdundaky ýagdaý we täze ýolbaşçylaryň nähili kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolandygyny aýtdy. Täjigistanyň baştutany Emomali Rahmonow belent münberden ýurduň garyplygy ýeňip geçmegine kömek etmek üçin respublikadaky ähli bergilerini üzmegini isledi. Ukrainanyň prezidenti Wiktor Ýuşenko, hökümetiň işinden aýrylmagyna garamazdan, Amerikanyň Birleşen Ştatlaryna geldi we Ukrainada ýüze çykan syýasy krizisi ýeňip geçmäge kömek edip biljek birnäçe ikitaraplaýyn ýygnak geçirdi. Gruziýanyň lideri Mihail Saakaşwili Kolumbiýa uniwersitetinde leksiýa berdi we okuwçylaryň soraglaryna iňlis dilinde jogap berdi. Hatda Belarusyň lideri Aleksandr Lukaşenko, Günbataryň Belarusyň ýokary derejeli resmilerine garşy girizen sanksiýalaryna garamazdan BMG-nyň baş edarasyna baryp, Amerikanyň daşary syýasatyny aç-açan paş etmek üçin ulandy. Emma Russiýanyň prezidenti Wladimir Putin terrorçylyga garşy göreş baradaky pikirleri üçin Jorj W. Buşuň şahsy öwgüsini aldy.
Emma Arkalaşygyň dördünji bölegi (üç ýurt) bu uly mümkinçiligi elden gidirdi. Dogry, Günbataryň Merkezi Aziýanyň üç lideriniň hersine öz talaplary bar. “Gazakgate” Damoklesiň gylyjy Nazarbaýewiň üstünde asylýar we Amerikanyň adalaty hemişe özüni ýada salýar. Karimow Andijan gozgalaňy bilen aşa ganly bolmakda aýyplandy, üstesine-de, Andijanda bolup geçen maý wakalaryna gatnaşyjylaryň synaglaryny şu wagt Daşkentde başlady. Günbatarda bolsa Türkmenbaşy adatça orta asyr wandaly hasaplanýar we Nyýazow rejimi tarapyndan edilen hukuk bozulmalaryň sanawyny düzmeýän ýekeje halkara adam hukuklary guramasy ýok bolsa gerek.
Synçylar munuň prezidentleriň Merkezi Aziýadan BMG-nyň sammitine gelmegine päsgel berýän zat däldigi bilen ylalaşýarlar. Olaryň hersiniň öz ýurduny terk etmezligi üçin çynlakaý sebäpleri bardy we bu esasan içerki syýasy ýagdaý bilen baglanyşyklydy.
Şeýlelik bilen, hünärmenleriň pikiriçe, Gazagystanda geçiriljek prezident saýlawlarynyň öňüsyrasynda Nursultan Nazarbaýewiň öýünde galmagy strategiki taýdan möhümdi. Mämişi rewolýusiýasynyň hakyky howpunyň we dekabr aýyndaky saýlawlaryň öňünden aýdylýan netijeleriniň ýokdugyna garamazdan, saýlaw kampaniýasy Nazarbaýewiň ýurtda işjeň gatnaşmagynyň zerurlygyny üpjün edýär. “Deslapky çaklamalara görä, ilatyň takmynan 65% -i Nazarbaýewe ses berer we iň ýakyn bäsdeşi üçin 10% -den köp bolmaz. Şeýle-de bolsa, muny tötänleýin galdyryp bolmaz. Ýakynda geçiriljek saýlawlar hakyky bäsdeşler bilen hakyky bolar, prezident barmagyny galdyrmaly we BMG-nyň münberinden uzyn beýanat bermeli däl "-diýip, Russiýanyň Syýasy tehnologiýalar merkeziniň baş müdiriniň orunbasary Alekseý Makarkin NG-ä aýtdy. Onuň sözlerine görä, Amerikanyň Birleşen Ştatlary Gazagystanda geçiriljek prezident saýlawlaryna aslynda täsir etmeýär we diňe olara gatnaşmak hukugynyň ähli dalaşgärlere berilmegini talap edýär. Şol bir wagtyň özünde Waşingtonyň wekilleri Nazarbaýewiň özi hakda gaty wepaly jogap berýärler. “Şonuň üçin Nursultan Nazarbaýewiň Amerikanyň gatyşmagyndan gorkup gelmegine zerurlyk ýokdy. Mundan başga-da, ABŞ Baku-Jeýhan nebit geçirijisini Gazak nebitiniň bölekleýin doldurylmagyna umyt baglaýar. Nazarbaýew Waşingtonyň ýakyn wagtda geçiriljek saýlawlara goşulmazlygyna arkaýyn bil baglap biler, şonuň üçinem gelmegi zerur hasaplamady "-diýdi.
Yslam Karimow barada aýdylanda bolsa, analitikler onuň ýoklugyny Andijan wakalarynyň gutulgysyz tankytlary bilen baglanyşdyrýarlar. Mundan başga-da, halkara jemgyýetçiligi Daşkentiň aç-açan derňemekden ýüz öwürendigini we Özbek häkimiýetleriniň Günbataryň Özbegistanyň içerki işlerine gatyşmagy baradaky berk sözlerini ýatdan çykarmaly däl. Mundan başga-da, kän wagt geçmänkä, Amerikalylar Karimowyň daşary syýasatynda üýtgeşmeler barada gürleşmäge esas berýän Hanabaddan harby bazasyny gyssagly çykarmaly boldular. Analitikleriň pikiriçe, tankyt ýaragynyň astynda bolmak gorkusy Kerimowy sammite şahsy gatnaşmakdan ýüz öwürmäge mejbur etdi.
Şol bir wagtyň özünde, Saparmyrat Nyýazow, daşarky durmuşdan özüni dolulygyna üzňeleşdirmek kararyna geldi. Hünärmenleriň pikiriçe, bu ret etmek, Türkmenistanyň ýolbaşçylarynyň respublikanyň dünýä syýasy we jemgyýetçilik durmuşyna gatnaşmagyny çäklendirmek we halkara guramalaryndan çekilmegi bilen baglanyşyklydy. Şeýlelik bilen, Alekseý Makarkiniň pikiriçe, Kazan sammitinde Türkmenistan GDA-dan hakyky çykarylandan soň, Türkmenbaşy halkara arenasyndaky gatnaşygyny ep-esli azaldar. “Türkmenistan eýýäm iň ýapyk ýurtlaryň biri ýaly görünýär. Şeýle-de bolsa, Nyýazow daşarky päsgelçiliklerden tutuşlygyna ýapylmaga, ýurdy germetik etmäge synanyşýar. Nazary taýdan, islendik daşarky täsir töwekgelçilik döredýär we respublikadaky ýagdaýy sarsdyryp biler. Türkmenbaşynyň edil gorkýan zady şu "-diýdi. Hünärmeniň pikiriçe, ýakyn wagtda Türkmenistanyň halkara guramalarynyň köpüsine gatnaşmagyny bes etmek meselesini gozgap biler.
Şeýlelik bilen prezidentleriň Amerika gelmezlik üçin dürli sebäpleri bar ýaly. Ýöne bu üçüsiniň arasynda başga bir meňzeşlik bar: GDA ýurtlarynyň hemmesinde, diňe üçüsi GDA-nyň Merkezi komitetiniň döwründen bäri öz ýurtlaryny dolandyrýar.
Nelly Orlowa.
"Garaşsyz gazet"
