Giriş
"Köp adamlar häzirki rejimden gaty kanagatlanmaýarlar. Olaryň köpüsi özleri üçin ýaramaz netijelerden gorkýandyklary üçin dymýarlar. Häkimiýetler bu barada bilse, tutuş maşgalanyň jezalandyryljakdygyna düşünýärler." Raýat aktiwisti, 2005 ý.
"Dissidentleriň edýän işleri bolmadyk bolsa, halkara jemgyýetçiligi Türkmenistanda näme bolýandygyny hiç wagt bilmezdi we üýtgeşiklige umyt bolmaz". Raýat aktiwisti, 2005 ý.
Amnesty International, Türkmenistanda adam hukuklarynyň agyr ýagdaýyna çynlakaý alada bildirýär.
Häkimiýetler raýat we syýasy azatlyklara berk çäklendirmeler girizýärler. Garaşsyz jemgyýetçilik raýat guramalary aç-açan işläp bilmeýär we garaşsyz syýasy partiýalar ýok. Dini azlyklar döwletiň berk gözegçiliginde. Jemgyýetçilik aktiwistleri, syýasy dissidentler, dini azlyklaryň agzalary we olaryň ýakynlary adam hukuklarynyň bozulmagynyň pidasy boldular, şol sanda her dürli ýanama, esassyz tussag etmek, gynamak we ýowuz daraşmak we adalatsyz sudlardan soň tussag etmek. Iň bolmanda bir adam, öz ynançlaryny parahatçylykly beýan etmek hukugyny ulanandygy üçin jeza hökmünde psihiatrik keselhana mejbur edildi. Soňky ýyllarda köp dissident ýurtdan çykaryldy, dini azlyklaryň agzalary we olaryň garyndaşlary. Müňlerçe adamyň daşary ýurda syýahat etmegi gadagan edilenleriň "gara sanawynda" bardygyna ynanmaga esas bar. Ygtybarly maglumata görä, türkmen howpsuzlyk gullugynyň wekilleri gorkuzmak we zorluk bilen dymdyrmak üçin ýurtdan, hususan-da Russiýadan kowlan dissidentleriň nirededigini yzarlaýarlar.
Häkimiýetler ýurduň özünde Türkmenistan barada garaşsyz maglumat çeşmelerine elýeterliligi çäklendirmek, şeýle hem negatiw maglumatlaryň halkara jemgyýetçiliginiň ünsüni çekmeginiň öňüni almak üçin birnäçe çäreleri gördi. Ähli habar beriş serişdeleri döwletiň gözegçiliginde. Daşary ýurt habar beriş serişdeleri bilen hyzmatdaşlyk edýän türkmen jurnalistler häkimiýetleriň bellemegine görä bar bolan rejimi tankytlamak, yzarlanmak töwekgelçiligi, esassyz tussag etmek, urmak we mejbury emigrasiýadan gorkýarlar. Daşary ýurtly jurnalistlere ýurda girmek üçin köplenç wiza berilmeýär. Türkmenistan adam hukuklary guramalarynyň garaşsyz synçylary üçin ýapyklygyna galýar; Türkmen häkimiýetleri geçmişde şeýle gözegçileriň birnäçesini ýurtdan deportasiýa edipdi. Häkimiýetler bosgunlary döwlet syýasatyny tankytlamagy we Türkmenistanda adam hukuklarynyň depelenmegi barada dymmak üçin mejbur etmek üçin ýurtdan kowulan dissidentleriň garyndaşlaryna azar berýär.
Raýat we syýasy hukuklaryň giňden bozulmagy diňe bir söz azatlygy, birleşmek, parahatçylykly ýygnanyşmak we ybadat etmek hukugyny ulanýan ýa-da ulanmak isleýänlere däl, eýsem ýakynlaryna-da täsir edýär. Amnesty International guramasynyň habaryna görä, gynamalar we ýowuz daraşmalar ýurtda, esasanam kazyýetden öňki tussag wagtynda giňden ulanylýar we adaty jenaýatlary üçin tussag edilenler pidalaryň arasynda. Biziň bilşimize görä, Türkmenistanda gynamalar ýa-da sütemler üçin henizem hiç kim jogapkärçilik çekmedi. Maglumata görä, tussag etmegiň şertleri halkara standartlaryna laýyk gelmeýär. Habar berlişine görä, türmelerde aşa köp adamyň bolmagy we arassaçylyk şertleriniň ýoklugu ýokanç keselleriň ýaýramagy üçin amatly şertleri döredýär.
Amnesty International guramasy, Türkmenistandan zor bilen gaýdyp gelen gaçybatalga gözleýänleriň ýurtdan çykyp, daşary ýurtlardan gaçybatalga soranlygy sebäpli "dönük" hökmünde garalmagyndan alada galýar. Netijede, syýasy pikirleri üçin hakyky ýa-da duýulýan adalatsyz suddan soň esassyz tussag edilmek, gynamak, erbet garamak we azatlykdan mahrum etmek bilen ýüzbe-ýüz bolup bilerler.
Ýurduň içinde hereket azatlygy berk çäklendirilýär. Mysal üçin, 2000-nji ýyldan bäri Türkmenistanyň raýatlary goňşy Özbegistan bilen serhetleşýän sebitlere baryp görmek üçin polisiýadan ýörite rugsat almaly. 2004-nji ýylyň sentýabr aýynda sürgün edilen oppozisiýa lideriniň garyndaşlaryndan biri serhetýaka sebitine girip, soňra Özbegistana gaçmagy başaransoň, rugsat almak tertibi hasam berkidildi. Amnesty International, Türkmenistanda sosial, ykdysady we medeni hukuklaryň çynlakaý bozulmagyndan alada galýar.
Özbekler, ruslar we gazaklar ýaly etnik azlyklaryň wekilleri işden aýrylmak, ýokary bilimi gadagan etmek we ş.m. diskriminasiýa sezewar edilýär. Prezident Nyýazow 2002-nji ýylyň dekabrynda radioda eden çykyşynda: "Türkmenleri gowşatmak üçin türkmenleriň gany başga birine garylýardy. Ata-babalarymyzyň dogruçyl gany beýleki ganlar bilen garylan bolsa ruhy pesdi ... Her bir adamyň tegmilsiz gelip çykyşy bolmaly. Şonuň üçin her biriniň jynsyny üçünji nesle çenli barlamaly. Soňky birnäçe ýylda azlyklardan bolan ýokary derejeli şahsyýetleriň onlarçasy işinden aýryldy. Uniwersitet dalaşgärleriniň üçünji nesilden ozal maşgalasynda başga milletden bolan türkmenlerden has köp garyndaşlarynyň ýokdugyna göz ýetirilýär. Başga milletden bolan garyndaşlary bolan adamlar uniwersitetlere girip bilmeýärler.
Gurama, hökümetiň alyp barýan çäreleriniň, döwlet ideologiýasynyň öwredilmegi we mekdep meýilnamasynyň bir bölegi hökmünde Prezidentiň şahsyýeti kultynyň kömegi bilen bilim ulgamynyň çökmegine sebäp bolmagyndan aladalanýar. 2002-nji ýylda hökmany bilim döwri on ýyldan dokuz ýyla çenli azaldyldy. Çaga zähmeti pagta hasylynda ulanylmagyny dowam etdirýär, bu hem okuw wagtyny gysgaldýar. 2000-nji ýylda uniwersitetlerde okamak wagty iki ýyla çenli azaldyldy. 1998-nji ýyldan bäri Türkmenistanda ýekeje magistr ýa-da doktorlyk derejesi berilmedi. Daşary ýurtda bilim almak mümkinçiligi gaty çäklidir. 2005-nji ýylyň Baýdak aýynda Prezident Nyýazow jemgyýetçilik kitaphanalarynyň, şol sanda oba ýerlerinde ýerleşýän kitaphanalaryň köpçülikleýin ýapylýandygyny yglan etdi. "Prima-News" gullugy prezident Nyýazowyň sözlerine salgylanyp: "Hiç kim kitap okamaýar, Adamlar kitaphanalara gidenoklar. Goý, uniwersitetlerdäki merkezi kitaphanalar we talyp kitaphanalary galsyn, galan ýerler ýapyk bolmaly. ”Adam hukuklary boýunça Türkmen inisiatiwasynyň habaryna görä, mart aýynyň başynda Daşoguzdaky (Türkmenistanyň gündogaryndaky) şäher kitaphanasy, 13 şahamçasy we 8-si Daşoguz sebitindäki beýleki kitaphanalar ýapyldy.
Soňky birnäçe ýylda Türkmenistanda lukmançylyk kömeginiň derejesi aýylganç derejede pese gaçdy. Häkimiýetler iki ýyl ozal 12 000 töweregi saglyk işgärini işden aýyrdy we çykdajylary azaltmak üçin 2004-nji ýylda ýene 15 000 adamyň ýerine harby gulluga gelenler çagyryldy. 2005-nji ýylyň Baýdak aýynda Prezident Nyýazow paýtagt Aşgabatdaky hassahanalardan başga ähli hassahanalary ýapmagyň zerurdygyny yglan etdi, sebäbi lukmançylyk kömegine mätäç islendik raýat gelip, Aşgabatda bejergi alyp biler. Eger onuň sözleri hakykata terjime edilse, ilatyň aglaba köplügi lukmançylyk kömegini alyp bilmez, köpüsi gyssagly kömek hyzmatyndan mahrum bolar.
Häkimiýetler adamlary öýlerinden zor bilen kowup çykardylar, döwlet binagärlik taslamalaryny ýerine ýetirdiler ýa-da daşardan edil bir isleg ýaly görünýän prezident kararlaryny ýerine ýetirdiler. Kärendeçilere ýakyn wagtda göçüriljekdigi barada seýrek habar berilýärdi we bar bolsa öwezini dolmak gaty az mukdarda tölenýärdi. Bu hasabatyň mowzugy, Türkmenistanda başgaça pikirleriň we din azatlygynyň basylmagy. Esasy maksady 2003-nji ýylyň sentýabr aýynda "Türkmenistan: Başgaça garşy çykmak. Gysgaça syn" (indeks: МА: EUR 61/015/2003) hasabatynda görkezilen maglumatlary doldurmak. Hasabat, hökümetiň 2002-nji ýylyň noýabr aýynda prezidentiň janyna kast etmek synanyşygyndan soň bolşy ýaly, başgaça pikirlenýänlere garşy basyşlaryny dowam etdirýändigini görkezýär.
Halkara jemgyýetçiliginiň ýurtdaky adam hukuklary ýagdaýy baradaky tankytlaryny ret etmeklige gönükdirilen bu çäreler, adam hukuklary guramalary we hökümetara guramalar, şol sanda Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasy, BMG Komissiýasy tarapyndan döredilen Adam hukuklary, şeýle hem BMG Baş Assambleýasy soňky ýyllarda meseleleri çözmäge kömek etmedi.
Jezasyzlyga garşy göreşde we köp sanly adam hukuklarynyň bozulmagynyň ýaýramagynyň esasy päsgelçiligini ýerine ýetiriji we kanun çykaryjylyk ygtyýarlyklarynyň prezidente doly tabynlygy, şeýle hem başgaça pikirlere aşa çydamsyzlyk diýip atlandyryp bolar. "Prezidentiň ömri üçin" Saparmyrat Nyýazowyň ýurduň durmuşynyň ähli ugurlarynda agdyklyk etmegi, özüni yglan eden Türkmenbaşy ("Türkmenleriň hemmesiniň lideri") töwereginde döreden şahsyýet kultynda öz beýanyny tapdy. Prezidentiň portretleri, kitaplaryndan we goşgularyndan sitatalar hemme ýerde görüp we eşidilip bilner. Mugallymlar we lukmanlar ýaly döwlet işgärleri, prezident Nyýazowyň şahsyýet kultynyň esasy elementi bolan Ruhnama (Ruh kitaby) atly kitabyndan parçalary ýatda saklamaly. Talyplar, Ruhnamana synagdan üstünlikli geçmedik bolsalar uniwersitetlere girip bilmeýärler. Ruhnama wepaly boljakdygyna ant içmekden ýüz öwürýän tussaglaryň ýenjilýändigi we türme möhleti gutaranda köplenç boşadylmaýandygy aýdylýar. Habarlara görä, Ruhnamadan göçürmeleri ýatda saklap bilmedik tussaglar şertleri aýratyn rehimsiz bolan 10 ýa-da has köp gün jeza kamerasyna ýerleşdirilýär.
Daşary ýurt kompaniýalarynyň köpüsi şahsyýet kultyny güýçlendirmek üçin elinden gelenini edýär, mysal üçin prezident Nyýazowa öz dilinde terjime edilen Ruhnamany hödürlemek. Fransuz gurluşyk kompaniýasy "Bouygues" prezidentiň şahsyýet kultyny saklamaga gönükdirilen birnäçe ýadygärligiň gurluşygyna gatnaşdy. Bulara, mysal üçin, 2004-nji ýylyň dekabrynda prezidentiň ene-atasynyň we iki doganynyň jesedini jaýlamak üçin gurlan Nyýazowyň dogduk şäheri Gypjakdaky mawzoleý degişlidir.
Aç-açan we garaşsyz kanun çykaryjy organyň ýok halatynda ýörite operasiýalaryň başlamagy köplenç diňe prezidentiň beýanyny talap edýär. Mysal üçin, 2004-nji ýylyň aprelinde Aşgabatda S. A. Nyýazowyň adyny göterýän Türkmen Oba hojalyk Uniwersitetinde geçirilen dabarada Prezident altyn diş täçlerine garşy çykyş etdi. Ertesi gün uniwersitet mugallymlarynyň ähli okuwçylaryň dişlerini barlandyklary we altyn täçleri bar bolanlaryň synp otagyna ak reňk bilen çalşylmagyny gadagan edendigi habar berildi.
Türkmenistanda adam hukuklarynyň diýseň gynandyryjy ýagdaýy, häkimiýetleriň adam hukuklaryny goramagyň esasy ýörelgelerine ygrarlydygy baradaky birnäçe halkara şertnamalaryna gol çekişilen mahalynda düýpgöter tapawutlanýar. Türkmenistan, ilkinji we ikinji teswirnamalary, Ykdysady, durmuş we medeni hukuklar baradaky halkara şertnamany, BMG-nyň Gynamalara we beýleki rehimsiz, adamkärçiliksiz ýa-da mertebäni kemsidýän çemeleşme, raýat we syýasy hukuklar baradaky halkara şertnamasyna (ICCPR) gatnaşýan döwlet, jeza (Gynamalara garşy konwensiýa), BMG-nyň aýal-gyzlara garşy diskriminasiýanyň ähli görnüşlerini ýok etmek baradaky konwensiýasy, jyns taýdan kemsitmegiň ähli görnüşlerini ýok etmek baradaky halkara konwensiýasy we BMG-nyň Çaga hukuklary konwensiýasy.
ÝHHG-a gatnaşýan ýurt hökmünde Türkmenistan bu guramanyň öňünde gynamalary we beýleki rehimsiz, adamkärçiliksiz ýa-da mertebäni kemsidýän çemeleşmeleri ýa-da jeza bermegi öz içine alýan ÝHHG-nyň "adam ölçegi" çäginde beren borçnamalaryny ýerine ýetirmäge borçly. Esassyz tussag edilmek ýa-da tussag etmek azatlygy, adalatly kazyýet hukugy, pikir, wyjdan, din we ynanç azatlygy, hereket azatlygy, söz azatlygy we metbugat azatlygy.
Türkmenistan henizem garaşsyz synçylaryň adam hukuklary guramalaryna girmegini gadagan etmek syýasatyny alyp barýandygy sebäpli, Amnesty International guramasy bu hasabat barada maglumat ýygnamak üçin Türkmenistana delegasiýa iberip bilmedi. BMG-a ýurda baryp görmek üçin ýüz tutan ýörite mehanizmleriň hiç biri henizem bolmady we 2003-nji ýylda ÝHHG-nyň Türkmenistan boýunça ýörite hasabatçysy wezipesine bellenen professor Emmanuel Dekua wiza berilmedi. Amnesty International guramasy 2004-nji ýylyň 21-nji dekabrynda türkmen häkimiýetlerine guramanyň Türkmenistana baryp görmegine rugsat sorap ýazan hatyna henizem jogap alyp bilmedi. Şeýlelikde, bu hasabat metbugatda çap edilen ýa-da gurama tarapyndan dürli çeşmelerden alnan maglumatlara esaslanýar, şol sanda Türkmenistanyň raýat aktiwistlerinden, jurnalistlerden, ýurtdan çykarylan oppozisiýanyň syýasy işgärlerinden, dini azlyklaryň agzalaryndan, tussaglaryň garyndaşlaryndan, hökümet çeşmelerinden, şeýle hem diplomatik toparlaryň wekillerinden.
Hökümetara guramalaryň pikirleri we türkmen häkimiýetleriniň reaksiýasy.
"Halkara jemgyýetçiliginiň reaksiýasy bolmadyk bolsa, ýagdaýyň hasam erbetleşjekdigine ynanýaryn. Halkara guramalarynyň ünsi ýurdumyzyň häkimiýetleriniň has aşa aşa gitmegine ýol bermeýär". Türkmenistandan raýat aktiwisti, 2005-nji ýylyň ýanwary.
2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda prezidentiň janyna kast etmek synanyşygynyň derňewi wagtynda adam hukuklarynyň köpçülikleýin bozulandygy baradaky habarlar Türkmenistanda adam hukuklarynyň bozulmagyna halkara jemgyýetçiliginiň ünsüni çekmekde aýgytly rol oýnady. Türkmenistandaky ýagdaý boýunça garaşsyz hasabatçynyň bellenmegine sebäp bolan Moskwa mehanizmi. 2003-nji ýylda BMG-nyň Adam Hukuklary Geňeşi we BMG Baş Assambleýasy Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýy baradaky ilkinji kararlaryny kabul etdi. BMG-nyň bu guramalarynyň ikisi-de degişlilikde 2004-nji ýylyň aprel we dekabr aýlarynda ikinji karar kabul etdi.
Beýleki halkara guramalary hem bu meseläni çözdi. Mysal üçin, 2003-nji ýylyň 23-nji oktýabrynda Ýewropa Parlamenti karar berdi. Onda "soňky döwürde Türkmenistanda eýýäm adam hukuklary ýagdaýynyň aýylganç taýdan ýaramazlaşandygyny we bu Merkezi Aziýa döwletinde dünýäniň iň erbet totalitar rejimleriň biriniň ýüze çykandygyny görkezýän subutnamalaryň bardygyny" aýtdy.
Ýewropa Bileleşiginiň 2004-nji ýylyň iýul aýyndan 2004-nji ýylyň iýun aýyna çenli bolan adam hukuklary baradaky ýyllyk hasabatynda Türkmenistana iberilen adam hukuklarynyň bozulmagy barada bellik agzalýar, ýöne bu belligiň mazmuny barada anyk maglumat berilmeýär.
2004-nji ýylyň iýulynda kabul edilen Türkmenistan üçin strategiýasynda Ýewropanyň Dikeldiş we Ösüş Banky ýurtdaky "adam hukuklarynyň ýaramazlaşmagy we kanunçylygyň ýagdaýy" barada alada bildirdi.
Ýewropada Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk guramasy.
2002-nji ýylyň noýabr aýynda bolup geçen wakalardan soň, 2003-nji ýylyň 15-nji ýanwarynda barha artýan adam hukuklary krizisini göz öňünde tutup, ÝHHG-a gatnaşan on döwlet fransuz halkara hukuk professory Emmanuel Dekusa Prezidentiň janyna kast etmek synanyşygy bilen baglanyşykly derňewiň çäginde birnäçe aladalary derňemegi tabşyrdy.
ÝHHG düzgünini bozup, türkmen häkimiýetleri ikinji hasabatçy bellemekden ýüz öwürdiler. Şeýle hem, professor Emmanuel Dekonyň ygtybarly maglumat ýygnamak üçin ýurda girmegini inkär etdiler.
Köp dürli çeşmelerden alnan maglumatlara esaslanyp, 2003-nji ýylyň 13-nji martynda eden hasabatynda professor Emmanuel Dekus 2002-nji ýylyň noýabr aýynda bolup geçen wakalara gatnaşan diýlip hasaplanylýan şertleriň "gorkunç" we "kanunyň başlangyç ýörelgelerine ters" bolandygyny aýtdy.Türkmen häkimiýetlerine, beýleki zatlar bilen birlikde, halkara hukugynyň milli kanunlardan ileri tutulmagyny, ygtyýarlyklaryň bölünmegini we kanunlara konstitusiýa täzeden seredilmegini kepillendirýän garaşsyz konstitusiýa kazyýetini döretmegi maslahat berdi; 25-nji noýabrdan soň geçirilen "gaýtadan garamak ýa-da ýüz tutmak arkaly syýasy synaglaryň netijelerini gözden geçirmek"; “Raýat jemgyýetiniň wekilleriniň hukuklaryna hormat goýmak”; " Türkmenistanyň ähli ýaşaýjylaryna, şeýle hem daşary ýurt raýatlaryna ýurduň içinde erkin hereket etmek we daşary ýurda syýahat etmek erkinligini kepillendirmek; "jyns taýdan arassalyk" düşünjesine esaslanýan kemsidiji sözlerden we amallardan ýüz öwürmek; şeýle hem Türkmenistanyň BMG-nyň agzasy, birnäçe halkara adam hukuklary şertnamalaryna gatnaşýan we ÝHHG-nyň agzasy hökmünde öz üstüne alan borçlaryny ýerine ýetirmek.
Ne Moskwa mehanizmine ýüzlenme, ne-de hasabat yzygiderli dowam etdi. BMG Adam Hukuklary Geňeşiniň we BMG Baş Assambleýasynyň kararlaryna garamazdan, ÝHHG-a gatnaşýan döwletler hasabatçynyň teklipleriniň ýerine ýetirilmegini kepillendirýän ikitaraplaýyn diplomatik çäreleri görmedi diýen ýaly.
Türkmen häkimiýetleri 2003-nji ýylyň 21-nji ýanwarynda Prezident Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygynda aýyplanyp, 25 ýyl azatlykdan mahrum edilen türkmen delegasiýasynyň öňki başlygy Batyr Berdiew bilen duşuşygy ret etdi. Batyr Berdiýewiň 2002-nji ýylyň 8-nji dekabrynda tussag edilenden soň tussaglykda saklanýandygy sebäpli, oňa erbet garalýandygy aýdylýar. Maglumata görä, Milli howpsuzlyk ministrliginiň üç ofiseri tarapyndan eli gapa daňylyp ýenjilipdir. Batyr Berdiýew daşarky dünýä bilen aragatnaşyk gurmak mümkinçiliginden mahrum. Ähtimal, ol hökümini ýeke adamlyk kamerada geçirýär.
Türkmen häkimiýetleri 2004-nji ýylyň dekabrynda parlament saýlawlaryna gözegçilik etmek üçin ÝHHG-nyň teklibini ret etdi. Ýurtda garaşsyz syýasy partiýalar bolmansoň, prezidentlige tarapdar partiýa saýlawlarda sesleriň köpüsini aldy.
ÝHHG 1999-njy ýylyň ýanwar aýynda açylan merkeziň üsti bilen Aşgabatda barlygyny dowam etdirýär. Şeýle-de bolsa, merkeziň kuwwaty çäklidir, sebäbi Türkmenistan henizem ÝHHG-nyň Demokratik Guramalar we Adam Hukuklary Ofisi (ODIHR) bilen özara düşünişmek memorandumyna gol çekmedi.
2004-nji ýylyň iýulynda 2002-nji ýylyň ýanwaryndan bäri OBSE-nyň Merkeziniň ilçisi Paraşiva Badesku, türkmen häkimiýetleri akkreditasiýasyny ýene alty aý uzaltmakdan boýun gaçyransoň, işinden gitmäge mejbur boldy. Türkmen häkimiýetleri ÝB we ABŞ-nyň rumyn diplomatynyň akkreditasiýasyny uzaltmak baradaky köp sanly çagyryşyna garamazdan, ret edendiklerini düşündirmedi we karary ýatyrmady.
Birleşen Milletler Guramasynyň Adam Hukuklary Geňeşi.
BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasy 2003-nji ýylyň 16-njy aprelinde Türkmenistan barada karar kabul etdi we kararda ýurtdaky adam hukuklary ýagdaýyna, şol sanda "basyşa esaslanýan döwlet syýasatynyň dowam etdirilmegi" bilen baglanyşykly "çynlakaý alada" bildirildi. Islendik oppozisiýa syýasy işjeňligi "," garaşsyz metbugatyň we söz azatlygynyň basylmagy "," pikir, wyjdan we din azatlygynyň çäklendirilmegi "," dini ynanjyna görä harby gullukdan boýun gaçyrýanlara hökmany harby gulluga [uzak möhletli türme tussaglygy […] we ýoklugy; ret etmegiň sebäplerine ters gelmeýän alternatiw hyzmat. Mysal üçin, 2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda bolup geçen wakalar bilen baglanyşykly geçirilen derňewler bilen baglanyşykly Komissiýa "günäkärlenýänlere raýat we syýasy hukuklar baradaky halkara şertnamany bozmak", "günäkärlenýänleriň garyndaşlaryna azar bermek we esassyz emläkleri, şol sanda ýaşaýyş jaýy konfiskasiýa etmek", Türkmen häkimiýetleri günäkärlenýänlere adalatly kazyýet hukugynyň inkär edilmegi, gynamalara sezewar edilip ýa-da gynamalara sezewar edilip bilinjek boýun alma, ýapyk kazyýet işi […] we diplomatik wekilhanalara we halkara synçylara [...] synçy hökmünde kazyýet işine gatnaşmakdan ýüz öwürmekleri " ýazgardy. Geňeş, beýleki zatlar bilen bir hatarda, türkmen häkimiýetlerini "2002-nji ýylyň 25-nji noýabryndaky wakalar bilen baglanyşykly azatlyklaryndan mahrum edilen adamlara garaşsyz guramalara, şol sanda Halkara Gyzyl Haç komitetine, derrew ygtyýarlyk bermäge", Adam hukuklaryny bozan jogapkärleriň jogapkärçilige çekilmegini üpjün etmek", "döwlete degişli däl guramalaryň we raýat jemgyýetiniň beýleki gatnaşyjylarynyň işine girizilen çäklendirmeleri aýyrmak "we" ähli wyjdan tussaglarynyň derrew we şertsiz [...] boşadylmagyny üpjün etmek" çagyrdy. Mundan başga-da, Geňeş BMG-nyň ýörite hasabatçylaryna, BMG-nyň esassyz tussag edilmegi boýunça iş toparyna we Baş sekretaryň içerki göçürilen adamlary goramak boýunça ýörite wekillerine, şeýle hem birnäçe hukuk goraýjy aktiwistlere ýüz tutdy we ýurda baryp görmek üçin türkmen häkimiýetleriniň çakylyk bermegine çagyrdy.
2004-nji ýylyň 15-nji aprelinde BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasy 60-njy mejlisinde ýene-de Türkmenistanda adam hukuklarynyň ýagdaýy barada karar kabul etdi. Geňeş ýokardaky meseleleriň köpüsine täzeden garady we çynlakaý alada bildirmegiň birnäçe täze sebäbini belläp geçdi, şol sanda häkimiýetleri 2003-nji ýylyň 21-nji oktýabrynda kabul edilen "Jemgyýetçilik birleşikleri barada" täze kanunda göz öňünde tutulan “jemgyýetçilik guramalarynyň işine täze çäklendirmeleri aýyrmaga...” çagyrdy. Amnesty International, 2005-nji ýylyň mart-aprel aýlarynda geçirilen 61-nji mejlisinde BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasynyň Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýyna gaýdyp gelmändigi geň galdyrdy. Guramamyz çynlakaý alada edýär Geňeşiň indiki iki karary esasynda indiki karary kabul etmezligi, türkmen häkimiýetlerinde ýalňyş pikir döredip biler. Indi hemme zat halkara jemgyýetçiliginiň ozal kabul edilen kararlaryň we teklipleriň, hususan-da 2003-nji ýyldan bäri Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýy barada iki karar kabul eden Baş Assambleýanyň üsti bilen yzygiderli we düýpli talap edip biljekdigine baglydyr.
Birleşen Milletler Guramasynyň Baş Assambleýasy.
2003-nji ýylyň 22-nji dekabrynda 58-nji mejlisinde BMG Baş Assambleýasy sesleriň köplügi bilen Türkmenistandaky adam hukuklary meselesine "çynlakaý alada" bildirýän karar kabul etdi. Baş Assambleýa, beýleki zatlar bilen bir hatarda, BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasynyň 2003-nji ýylyň aprelinde kabul eden kararynda we 2003-nji ýylyň mart aýynda ýörite hasabatçy tarapyndan teklip edilen teklipleri "doly durmuşa geçirmegi" talap edip, türkmen häkimiýetlerine ýüz tutdy. 2003-nji ýylyň ýanwarynda ÝHHG-nyň Türkmenistan barada bellän; "tussaglara] halkara guramalaryna, şol sanda Halkara Gyzyl Haç komitetine, şeýle hem tussag edilenleriň aklawçylaryna we garyndaşlaryna we "wyjdan tussaglarynyň hemmesine derrew we şertsiz baryp görmäge ygtyýar bermäge çagyrdy.
BMG Baş Assambleýasy 2004-nji ýylyň 20-nji dekabrynda 59-njy mejlisinde Türkmenistan barada ikinji karar kabul etdi, onda 2003-nji ýylda ilkinji kararda we BMG Komissiýasy tarapyndan kabul edilen kararlarda gozgalýan meseleleriň köpüsini gaýtalady. 2003 we 2004-nji ýyllarda adam hukuklary barada Baş Assambleýa öz karary bilen Türkmenistanda adam hukuklarynyň gödek bozulmagynyň ýaýramagyndan alada bildirdi.
Türkmen hökümetiniň halkara jemgyýetçiliginiň basyşyna edýän reaksiýasy.
Türkmen hökümet işgärleri bu ýurtda adam hukuklary meselesiniň bardygyny aç-açan inkär edýärler. 2003-nji ýylyň 11-nji dekabrynda Türkmen telewideniýesiniň ilkinji kanaly Prezident Nyýazowyň hökümet ýygnagynda eden çykyşyny ýaýlyma berdi: "Biz hakda näme diýseler-de, Türkmenistanda hiç kim zulum edenok. Türkmen raýatlarynyň hukuklary we azatlyklary ygtybarly goralýar. Hiç kime azar berilmeýär, hususy jaýlar ýykylmaýar [...] Hiç ýerde gowy demokratiýa ýok. Elbetde, her dürli üçünji tarap synçylary öz negatiw hereketlerini bize ýüklemäge synanyşýarlar. Ýöne geliň özümizden başlalyň. Biz ýazgarylýan zatlara gatnaşmaýarys "-diýdi.
2004-nji ýylyň 21-nji maýynda Aşgabadyň golaýyndaky selýuz we kagyz fabriginiň açylyş dabarasynda Prezident Nyýazow: "Biziň ýurdumyzda demokratiýa ýa-da adam hukuklary bilen baglanyşykly mesele ýok. Hiç kim kemsidilmez ýa-da yzarlanmaz; biz beýle däl ynançlary, syýasy pikirleri ýa-da hökümeti tankyt edendigi üçin islendik adamy türmä salmaýarys".
"Interfaks" habar gullugynyň habaryna görä, 2005-nji ýylyň 23-nji martynda Ukrainanyň prezidenti Wiktor Ýuşenkonyň Türkmenistana eden sapary wagtynda Prezident Nyýazow Türkmenistanda "syýasy sebäplere görä tussag edilmeýändigini" aýdýar. Bosgunlaryň ady bilen daşary ýurtlarda ýaşaýan we hapa myş-myşlary ýaýradýan birnäçe gözlenýän jenaýatçy topary bar".
BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasynyň 2004-nji ýylyň aprelinde kabul eden kararyna jogap hökmünde Türkmenistanyň Daşary işler ministrligi şeýle kararyň kabul edilmegine "gaty geň" duýdurdy we ministrlik "tarapgöý" diýip häsiýetlendirdi. Daşary işler ministrligi "ýekeje raýat hem syýasy sebäpler ýa-da ynançlary sebäpli jogapkärçilige çekilmedi ýa-da tussag edilmedi" diýýär.
2004-nji ýylyň 9-njy noýabrynda BMG Baş Assambleýasynyň Üçünji komitetiniň öňünde eden çykyşynda Türkmenistanyň Daşary işler ministri BMG agza ýurtlary Türkmenistanda adam hukuklarynyň ýagdaýy baradaky komiteti tarapyndan karar taslamasyna garşy ses bermäge çagyrdy. "Syýasy sebäplere görä ýa-da dini ynançlar sebäpli raýatlary tussag etmek ýa-da jogapkärçilige çekmek meselesi bolmady" we Türkmenistan "raýatlarynyň şahsy, ykdysady, sosial we beýleki hukuklarynyň durmuşa geçirilmegi üçin kepillikler döretdi". Şol bir wagtyň özünde, türkmen häkimiýetleri ýurduň adam hukuklary ýagdaýyna halkara tankytlaryny azaltmaga gönükdirilen birnäçe ownuk eglişik etdi. Bu çäreler meseläniň özenini çözmedi, adam hukuklary guramalary we döwletara guramalar tarapyndan ösdürildi. Şeýle-de bolsa, görülýän çäreleriň çäklendirilendigine garamazdan, olar türkmen häkimiýetleriniň halkara jemgyýetçiliginiň basyşyna görünişi ýaly biperwaý garamaýandygyny görkezýär.
Mysal üçin, 2003-nji ýylyň 2-nji aprelinde halkara jemgyýetçiliginiň köp sanly garşylygy sebäpli raýat aktiwisti we Daşoguz ekologiýa klubynyň egindeş başlygy Farid Tuhbatullin tussaglykdan boşadyldy. Amnesty International guramasy Farid Tuhbatulliniň diňe söz azatlygyny parahatçylykly ulanandygy üçin jezalandyrylan wyjdan tussagydygyna ynanýar. Farid Tuhbatullin, BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasy tarapyndan Türkmenistanda adam hukuklary baradaky ilkinji rezolýusiýanyň kabul edilmeginiň öňüsyrasynda ÝHHG-nyň şol wagtky başlygy (ýokarda serediň) Ýaap de Hoop Şeffer tarapyndan Türkmenistana eden saparyndan bir aý töweregi wagt geçeninden soň boşadyldy. "Amnesty International" we beýleki adam hukuklary guramalary Farid Tuhbatulliniň şertsiz boşadylmagy üçin türkmen häkimiýetlerine birnäçe gezek ýüz tutdy. Muňa garamazdan, Farid Tuhbatullin puşmanlyk bilen "boýun alma" we geljekde "bikanun işler" bilen meşgullanmazlyk barada wada bermeli boldy. Bu "boýun alma", boşadylan güni türkmen gazetlerinde çap edildi. Häkimiýetler Farid Tuhbatulliniň raýat aktiwisti hökmünde işini dowam etdirmegine mümkinçilik bermedi. Mysal üçin, Daşky gurşawy goramak ministrliginiň işgärlerinden biri daşky gurşawy goraýjylaryň birnäçe toparyna ýüz tutup, "Tuhbatullini daşky gurşaw jemgyýetinden çykarmagy" maslahat berdi; Şeýle hem, Daşoguz ekologiýa klubynyň agzalaryna ony guramalaryndan kowmagy maslahat berdi. 2003-nji ýylyň iýun aýynda Farid Tuhbatullin ýurtdan gitmäge mejbur boldy.
2004-nji ýylyň ýanwar aýynyň başynda Prezident Nyýazow 2003-nji ýylyň mart aýynda türkmen raýatlaryndan daşary ýurda syýahat etmek üçin hökümetden rugsat almagy talap edýän buýrugy ýatyrdy. Bar bolan maglumatlara görä buýrugyň ýatyrylmagy halkara jemgyýetçiliginiň, hususan-da Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň basyşynyň netijesi boldy. ABŞ-nyň Sowuk Uruş döwrüniň ýörite bir mehanizmi bolan Jekson-Wanik düzedişine laýyklykda, bir ýurduň emigrasiýa azatlygy bu borçlary ýerine ýetirýär, borçnamalarynyň ýerine ýetirilişini her ýyl gözden geçirmek üçin döredilen, ikitaraplaýyn söwda gatnaşyklary ýurtda berk berjaý edilmese möhüm çäklendirmelere sezewar edilip bilner. 2004-nji ýylyň iýun aýynda ABŞ Türkmenistan bilen "adaty söwda gatnaşyklaryny" ýene bir ýyl uzaltdy. Şeýle-de bolsa, türkmen häkimiýetleri köpsanly dissidentleriň we maşgalalarynyň gizlin "gara sanawlar" esasynda ýurtdan çykmagynyň öňüni alýar, käbir çeşmelere görä birnäçe müň adamyň ady bar. Ýurduň içinde, esasanam Özbegistan bilen serhetýaka sebitlerde hereket azatlygy düýpli çäklendirilýär.
Halkara jemgyýetçiliginiň basyşyna jogap hökmünde 2004-2005-nji ýyllarda Türkmenistanyň häkimiýetleri ABŞ-nyň Halkara Dini Erkinlik Kanunyna laýyklykda Türkmenistany "aýratyn alada goýýan ýurt" hökmünde görkezmezlik üçin birnäçe ädim ätdi. Şeýle ýurtlar bilen baglanyşykly Amerikanyň Birleşen Ştatlary nägilelik hatyndan başlap söwda sanksiýalaryna çenli birnäçe çäreleri görüp biler. Türkmen häkimiýetleri tarapyndan görülýän çäreleriň arasynda 2004-nji ýylyň iýun aýynda dini ynanjyna görä harby gulluga çagyrylan alty adamyň tussaglykdan boşadylmagy; 2005-nji ýylyň aprelinde ýene dört adamyň boşadylmagy; dini birleşikleri bellige almakda öň bar bolan çäklendirmeleri kanuny ýumşatmak; we birnäçe dini azlyk birleşikleriniň hasaba alynmagy. Amnesty International guramasy dini ynanjyna görä harby gullukdan ýüz öwürýänleriň boşadylmagy baradaky habary gutlaýar. Şeýle-de bolsa, gurama häkimiýetler tarapyndan görülýän çäreleriň, ýurduň harby gulluga garşy wyjdanly garşylygy henizem jenaýat işi bolup durýandygy sebäpli, ýurduň harby gullukdan boýun gaçyrýanlara garşy alyp barýan syýasatynda oňyn üýtgeşmeleri görkezmejekdigine alada bildirýär. Dini azlyklaryň hasaba alnan we hasaba alynmadyk birleşiklerini yzarlamak dowam edýär. (Has giňişleýin maglumat üçin "Dini düşünişmezligi basyp ýatyrmak" bölümine serediň.) Wyjdan ynanjy sebäpli goşun gullugyndan ýüz öwürmek henizem jenaýat hasaplanýar.
2004-nji ýylyň mart aýynda ýazyjy we "Azatlyk" radiosynyň işgäri Rahym Esenowyň, giýewisi Igor Kaprielowyň we "Azatlyk" radiosynyň işgäri Aşyrguly Baýryýewiň (garaşsyz metbugata basyş "bölümine serediň) esassyz tussag etmek, halkara jemgyýetçiliginiň basyşy sebäpli boşadylandygy aýdylýar. Ýokarda aýdylanlara garamazdan, Igor Kaprielow bäş ýyl şertli azatlykdan mahrum edildi, Rahym Esenowa we Aşyrguly Baýryýewe bildirilýän aýyplamalar hiç haçan ýatyrylmady. Mundan başga-da, boşadylandan bäri üçüsiniňem häkimiýetler tarapyndan berk gözegçilik astyndadygy mälim. 2004-nji ýylyň dekabrynda Annageldy Gummanowyň milli howpsuzlyk ministri wezipesinden Daşary işler ministriniň birinji orunbasary wezipesine esasan bu üç adamyň mysalynda görkezen "ýumşaklygy" üçin jeza hökmünde geçirilendigi öňe sürüldi.
2004-nji ýylyň 2-nji noýabrynda, BMG Baş Assambleýasynyň Üçünji komitetiniň mejlisinde Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýy baradaky karar taslamasynyň ara alnyp maslahatlaşylmagyndan bir hepde öň, Prezident 2003-nji ýylda girizilen hasaba alynmadyk hökümete degişli bolmadyk guramalaryň bu işler üçin jenaýat jogapkärçiligini ýatyrmak barada karara gol çekdi. Muňa garamazdan, garaşsyz raýat guramalarynyň açyk işini mümkin bolmadyk beýleki kanunçylyk çäklendirmeleri güýje girdi. (Has giňişleýin maglumat üçin "Raýat jemgyýetiniň aktiwistlerine azar bermek" bölümine serediň.)
2003 we 2004-nji ýyllardaky kararlarynda BMG Adam Hukuklary Geňeşi Türkmenistanyň ýolbaşçylaryna BMG-nyň Adam Hukuklary boýunça Ýokary Komissary we edarasy bilen konstruktiw gepleşik gurmagy, şeýle hem BMG Adam Hukuklary Komissiýasynyň ähli mehanizmleri bilen doly hyzmatdaşlygy üpjün etmegi isledi. Hususan-da, kararlar Türkmenistandan "BMG-nyň degişli şertnamalaryna laýyklykda ähli hasabatlary bermegi we ähli teklipleriň doly ýerine ýetirilmegini kepillendirmegi" talap etdi. Geňeş şeýle hem BMG-nyň birnäçe mehanizmine, şol sanda kazylaryň we aklawçylaryň garaşsyzlygy baradaky ýörite hasabatçylara ýüzlendi; gynamalar bilen; pikir we söz azatlygy; şeýle hem, Türkmenistanyň hökümetinden ýurda hemişe çakylyk bermek çagyryşy bilen din we ynanç azatlygy barada.
2004-nji ýylyň awgust aýynda Türkmenistan BMG-nyň jyns taýdan kemsitmegiň ähli görnüşlerini ýok etmek baradaky komitetine (KLRD) bir hasabatdan başlap, bäşinji döwür aralygynda berilmedik döwürleýin hasabatlary öz içine alýan ýeke-täk hasabat berdi. KLRD bu hasabaty 2005-nji ýylyň awgust aýynda geçiriljek mejlisinde gözden geçirer. 2004-nji ýylyň noýabr aýynda Türkmenistan BMG-nyň Aýallara garşy diskriminasiýany ýok etmek komitetine (KLDŽ) birinji we ikinji hasabatlary birleşdirýän ýeketäk hasabatyny hödürledi. 2005-nji ýylyň mart aýynda Türkmenistan BMG-nyň Çaga hukuklary komitetine ilkinji hasabatyny iberdi. Bu hasabatlaryň hemmesini Türkmenistan alty-on ýyl giç tabşyrdy. Türkmenistan entek möhleti geçen alty hasabaty, şol sanda BMG-nyň Gynamalara garşy komitetine we BMG-nyň Adam hukuklary komitetine tabşyrmdy.
Bu hasabat ýazylanda türkmen häkimiýetleri Türkmenistana çakylyk berilmegini isleýän BMG-nyň ýörite guramalarynyň hiç birine ýurda girmäge rugsat bermedi.
Türkmenistanda adam hukuklarynyň ep-esli gowulaşmagyny üpjün etmek köpçülikleýin jogapkärçilikdir.
Halkara jemgyýetçiligi tarapyndan kabul edilen ýokarda agzalan birnäçe karara, şeýle hem ÝHHG-nyň Moskwa mehanizminiň ulanylmagyna garamazdan, Türkmenistanyň häkimiýetleri adam hukuklary ýagdaýyny ep-esli gowulaşdyrmak we adam hukuklary bilen baglanyşykly halkara şertnamalar we kadalar boýunça borçnamalary, olaryň hemmesini ýerine ýetirmek üçin syýasy erk görkezmedi.
Şeýlelik bilen, Türkmenistanda halkara jemgyýetçiliginiň öz tagallalaryny adam hukuklaryny goramak boýunça teklipleriň ýerine ýetirilişini höweslendirýän we gözegçilikde saklaýan täsirli mehanizmi döretmäge gönükdirmeli, BMG Adam Hukuklary Geňeşine we BMG Baş Assambleýasyna hasabat bermeli.
Şeýle çemeleşme, BMG-nyň howplar, kynçylyklar we üýtgeşmeler baradaky ýokary derejeli toparynyň soňky hasabatlaryna, şeýle hem BMG-nyň Baş sekretarynyň "Uly erkinlikde: Ösüşe, howpsuzlyga we adam hukuklaryna tarap" hasabatyna esaslanýar. Hemmeler üçin "2005-nji ýylyň sentýabr aýynda Müňýyllyk sammitinde hödürlenen bu hasabatlaryň hemmesi BMG-nyň adam hukuklary mehanizmlerini güýçlendirmegiň zerurdygyny görkezýär. Ýokary derejeli topar öz hasabatynda BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasynyň "ygtybarlylygyň we hünär derejesiniň ýitmegi" bilen pese gaçýandygyny, Baş sekretar bolsa öz gezeginde BMG-nyň esasy adam hukuklary guramasyna maslahat bermegini maslahat berdi. Mundan başga-da, 2005-nji ýylyň mart aýynda BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasynyň 61-nji mejlisiniň açylyş dabarasynda eden çykyşynda adam hukuklarynyň durmuşa geçirilmegi üçin esasy jogapkärçiligiň döwletde galýandygyny we belli bir döwletiň öz ygtyýarlyklarynda ýa-da täsir çäginde adam hukuklaryny goramak islemeýän ýa-da gorap bilmeýän halatynda adam hukuklarynyň durmuşa geçirilmegi we goralmagy üçin köpçülikleýin jogapkärçiligiň şu halkara jemgyýetdigini belläp geçdi.
Syýasy başgaça pikirleri yzarlamak.
MPGPP we BMG-nyň Gynamalara garşy konwensiýasy ýaly möhüm halkara adam hukuklary şertnamalaryny tassyklamak bilen, Türkmenistan beýleki zatlar bilen bir hatarda “hiç kimiň esassyz tussag edilmegine ýa-da tussag edilmegine ýol berilmezligini” üpjün etdi (MPGPP, 9.1 madda); "her kimiň kanun tarapyndan kesgitlenen başarnykly, garaşsyz we bitarap tribunal tarapyndan adalatly we aç-açan diňlenişige hukugy bar" (MPGPP, 14-nji madda); “her kimiň özüni ýa-da öz islegine görä kanuny geňeşçiniň üsti bilen goramaga hukugy bar” (MPGPP, 14.3d madda); hiç kimiň "özüne garşy şaýatlyk etmäge ýa-da günäni boýun almaga mejbur edilip bilinmezligi" (MPGPP, 14-nji madda (3g)); şeýle hem, “her kimiň söz azatlygyna hukugy bar” (MPGPP, 19.2-nji madda).
Ýurt 1991-nji ýyldan bäri, türkmen häkimiýetleri halkara borçnamalaryny bozup, syýasy garşydaşlaryna garşy birnäçe repressiýa tolkunlaryny başlady. Köpüsi ýurtdan çykmaga mejbur boldy, beýlekiler öý tussaglygy, esassyz tussag edilmek, suddan soň adalatsyz azatlykdan mahrum etmek we polisiýa we Milli howpsuzlyk ministrligi tarapyndan gynamalara sezewar edildi. Soňra boşadylanlaryň käbiri telewideniýede aç-açan toba etmäge, syýasatdan hemişelik gitmäge söz bermäge we köplenç Prezidente wepaly boljakdygyna ant içmäge mejbur boldy. Ýurtda galanlaryň köpüsiniň häkimiýetler tarapyndan berk gözegçilik astyndadygy habar berildi. Köp halatlarda repressiýa - her dürli sütem, dissidentleriň garyndaşlary we dostlary esassyz tussag edildi we işden boşadyldy. Müňlerçe dissident we olaryň garyndaşlary ýurduň daşyndan syýahat etmek gadagan edilenleriň "gara sanawyna" girdi.
Soňky ýyllarda ýokary wezipeli işgärleriň köpüsi syýasy sebäplere görä wezipesinden boşadyldy, işden boşadyldy ýa-da türmä basyldy. Mysal üçin, “Türkmenatlary” (Türkmen atlary) hökümet birleşiginiň öňki başlygy Geldi Kärizowyň hem ýokary wezipeli adamlara garşy repressiýa tolkunynyň aşagyndadygy habar berildi. Geldi Kärizowa garşy bildirilýän aýyplamalaryň toslanyp tapylandygy we tussag edilmeginiň asyl sebäbiniň prezidentiň göwnünden turmaýandygy baradaky pikir bar. 2002-nji ýylyň aprelinde Aşgabat şäher kazyýeti oňa "wezipesinden hyýanatçylykly peýdalanmak" we "geleňsizlik" aýyplamalary bilen alty ýyl azatlykdan mahrum etdi. Amnesty International, tussag astyna alynmagyň agyr şertleri sebäpli Geldi Kärizowyň saglygynyň düýpgöter ýaramazlaşýandygy baradaky habarlardan aladalanýar. Maglumata görä, bu tussag horlanyp 30 kg çenli gelipdir, ýürek keselinden ejir çekipdir we degişli lukmançylyk kömeginden mahrum edilipdir. Häzirki wagtda Türkmenistanyň gündogar böleginde ýerleşýän Seýdi şäherindäki bir koloniýada saklanýar.
Döwlet agdarylyşygy taýýarlamakda günäkärlenýänler habarlaşmak we görüşmek hukugy bolmazdan tussaglykda saklanýar.
2002-nji ýylyň dekabrynda we 2003-nji ýylyň ýanwarynda adalatsyz kazyýet işinde 2002-nji ýylyň noýabr aýynda prezidentiň janyna kast etmek synanyşygy bilen baglanyşykly aýyplamalary sebäpli azyndan 59 adam dürli azatlykdan mahrum edildi (bäş ýyldan ömürlik azatlykdan mahrum edildi). Üçüsiniň işi kazyýet tarapyndan ýok wagtynda gözden geçirildi. Amnesty International, günäkärlenýänleriň köpüsiniň suddan öňki tussaglykda gynalandygy we kemsidilendigi barada ygtybarly görkezmeler aldy. Nädogry çemeleşmeler bilen baglanyşykly derňewler bolmady; adam hukuklarynyň bozulmagy üçin hiç kimiň jogapkärçilige çekilmändigi habar berildi.
Bu tussaglaryň hemmesi henizem daşarky dünýä bilen aragatnaşykdan we garyndaşlary, aklawçylar we Halkara Gyzyl Haç komiteti ýaly garaşsyz guramalar bilen aragatnaşykdan mahrum. Barlanmadyk habarlara görä, tussaglaryň köpüsi Aşgabat şäheriniň golaýyndaky täze howpsuzlykly Owadan-Depe türmesinde saklanýar, ömürlik türme tussaglygyna höküm edilenler we uzak möhletli höküm çykarylanlar henizem Aşgabat Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň kameralarynda saklanýar. 2004-nji ýylyň aprelinde Türkmenistanyň Daşary işler ministrligi Birleşen Milletler Guramasynyň Adam Hukuklary boýunça Ýokary Komissarlygynyň ofisine ýakyn bäş ýylda bu tussaglaryň haýsydyr birine girmek gadagan ediljekdigini habar berdi.
Bu tussaglara elýeterliligiň bolmazlygy Amnesty International guramasynyň gynamalara we zorluga sezewar edilip bilinjekdigine ynanýar. Elýeterli maglumatlar, azyndan iki tussagyň, ýagny 2003-nji ýylda Tagandurdy Hallyýewiň we Amanmuhammet Yklymowyň gynamalar, ýowuz daraşmalar we berk tussaglyk şertleri sebäpli tussaglykda ölendigini ýokary derejede görkezýär. Ondan soň ölenleriň köpdügi barada habarlar gelip gowuşdy. Emma tussaglaryň ölendigi baradaky habarlara hökümet tarapyndan hiç hili jogap berilmedik halatynda, şeýle habarlaryň dogrudygyny barlamak mümkin däl.
2002-nji ýylyň noýabr aýynda bolup geçen wakalardan gysga wagt soň, prezidentiň janyna kast etmäge synanyşyk edilendigi aýdylýar, janyna kast etmekde günäkärlenýän hökümet tankytçylarynyň onlarça garyndaşy tussag edildi, azar berildi we öýlerinden çykaryldy. Olaryň köpüsiniň diňe hökümete garşy çykýanlar bilen maşgala gatnaşyklary sebäpli ejir çekendigi aýdylýar. Soragdan soň boşadylanlaryň köpüsiniň pasportlary konfiskasiýa edildi we tussag edilen şäherini terk etmezlik barada ýazmaça karar berildi. 2002-nji ýylyň noýabr aýynda bolup geçen wakalara gatnaşmakda günäkärlenýänleriň garyndaşlarynyň hemmesi diýen ýaly işsiz galdy. 2002-nji ýylyň dekabrynda gaýybana ömürlik türme tussaglygyna höküm edilen Saparmyrat Yklymowyň gyzy 26 ýaşly Maral Yklymowa Şwesiýada bosgun statusy berlen ene-atasy bilen duşuşmak üçin ýurtdan çykmagyna rugsat berilmedi.
Barlanmadyk habarlara görä, 2002-nji ýylyň noýabr aýynda bolup geçen wakalar bilen baglanyşykly tussag edilen Russiýa Federasiýasynyň dört raýaty - üç çeçen we bir ermeni henizem Türkmenistanda kazyýetiň karary bolmazdan saklanýar. Beýleki ýedi daşary ýurtly, ýagny alty sany türk raýaty we bir ABŞ raýaty öz ýurtlaryna deportasiýa edildi.
Häkimiýetleriň 2002-nji ýylyň noýabr aýynda bolup geçen wakalara gatnaşmakda aýyplanýan adamlary yzarlamagyny dowam etdirýändigi habar berildi. Içeri işler ministriniň orunbasary we ogullary Merdan we Mergen Mawyýew 2002-nji ýylyň noýabr aýynda bolup geçen kazyýet işinde güwä geçmek üçin Milli howpsuzlyk ministrligine sorag etmek üçin çagyryldy. Merdan Mawyýewiň "meýletin boýun alma" gol çekmekden ýüz öwürendigi we garyndaşlarynyň talap edýändigi aýdylýar. Merdan Mawyýewden boýun aldyrmak we maglumat bermek üçin howpsuzlyk güýçleri ony ýenjip, kakasynyň gözüniň öňünde kemsidilendigi habar berilýär. Üçüsi hem şol gün boşadyldy, ýöne derňewiň entek tamamlanmandygy duýduryş berildi. Tussaglykdan boşadylandan az wagt soň Merdan Mawyýew öz janyna kast etdi. Habar alyş gullugynyň işgärleriniň garyndaşlaryny neşe serişdeleriniň aşa köp dozasy sebäpli ölendigini aýtmaga mejbur edendigi habar berildi. Barlanmadyk habarlara görä, Atamyrat Mawyýew soňra maliýe galplygy sebäpli 14 ýa-da 17 ýyl azatlykdan mahrum edilipdir. Kararda kazyýet işiniň ýagdaýlary we aýyplamalaryň takyk sözleri belli däldi.
Muhammetguly Aýmyradow: Adalatsyz suddan soň 10 ýyl azatlykdan mahrum edildi.
59 ýaşly Muhammetguly Aýmuradow 1995-nji ýylda döwlete garşy "terrorçylyk hereketini taýýarlamak" ýaly jenaýatlarda aýyplanyp, on iki ýyl azatlykdan mahrum edildi. Maglumata görä, kazyýet işi adalatly kazyýet standartlaryny bozup geçirildi. Şeýle hem bu işe gatnaşan Muhammetguly Aýmuradowa we Hoşaly Garaýewe garşy subutnamalaryň diňe hökümetiň sürgün edilen garşydaşlary bilen gatnaşygy sebäpli jezalandyrmak üçin toslanyp tapylandygy habar berildi. 1998-nji ýylyň dekabrynda tussaglaryň ikisi-de gaçmaga synanyşandygy üçin goşmaça 18 ýyl azatlykdan mahrum edildi. 1999-njy ýylyň sentýabr aýynda Hoşaly Garaýew şübheli ýagdaýlarda Türkmenbaşy şäherindäki iň ýokary howpsuzlyk türmesinde aradan çykdy.
2003-nji ýylyň Sanjar aýynda Muhammetguly Aýmyradow tussaglygyň höküminiň birinji ýarymyny iň ýokary howpsuzlyk türmesinde geçirenden soň has berk rejime geçirmek üçin kazyýetiň kararyna laýyklykda Türkmenistanyň günortasyndaky Tejen koloniýasyna geçirildi.
Muňa garamazdan, 2004-nji ýylyň maý aýynda ýa-da iýun aýynda Muhammetguly Aýmyradow Kaspiniň port şäheri Türkmenbaşynyň (öňki Krasnowodsk) iň ýokary howpsuzlyk türmesine gaýtarylyp berildi we aýratyn agyr jenaýatlar işleýänler üçin agyr şertlerde on dört tussag bilen kamerada ýerleşdirildi. Aýratynam agyr türmä ýene üç ýyl dolanyp gelendigi aýdylýar. Häkimiýetler Muhammetguly Aýmyradowyň maşgalasyna Türkmenbaşa geçiriljekdigi barada habar bermediler we geçiş habary aýalyna ýetip, 25-nji iýunda koloniýa gelende, oňa hiç hili düşündiriş berilmedi. Amnesty International soňra Tejen şäherinde Muhammetguly Aýmyradowyň türme rejimini bozmakda aýyplanýandygyny we jeza hökmünde Türkmenbaşa iberilendigini habar berdi. Habarlar bardy, türme rejimi bozmak baradaky aýyplamalaryň toslanyp tapylandygyny aýtdy. Habar berişlerine görä, tussag öz ýolbaşçylary bilen gapma-garşy bolmazlygy üçin hiç hili düzgün bozmazlykdan gaça durupdyr. Türkmenbaşa yzyna iberilenden soň, Muhammetguly Aýmyradowyň garyndaşlary tussagyň ýanyna birnäçe aýlap baryp görmäge rugsat alyp bilmediler. Indi Muhammetguly Aýmyradowyň aýalyna adamsy bilen ýylda dört gezek ýarym sagatlap görmäge rugsat berilýär. Görüşme wagtynda telefonda aýna barýerden gürleşmeli bolýarlar. Olaryň gepleşiklerine türme gözegçileri gözegçilik edýärler.
Amnesty International, Muhammetguly Aýmyradowyň saglygy barada alada edýär. Tussaghana köp sanly keseliň bardygyna garamazdan zerur lukmançylyk kömegi berilmeýär: aşgazan ýarasy, holesistit, ýürek keseliniň täsiri, böwrekleriň we öt haltasynyň dowamly çişmegi.
Amnesty International, tussagyň saglygyna çynlakaý howp abanýan wyjdan tussagy Muhammetguly Aýmyradowyň boşadylmagyny, şeýle hem kazyýet işine bitarap garamak baradaky köp sanly çagyryşyň üns berilmändigini we adalatly kazyýet hukugyny ulanmak mümkin däl ýaly bolup görünýär.
Wyjdan tussagy psihiatrik keselhanada ýerleşdirild.i
2004-nji ýylyň Baýdak aýynda 64 ýaşly Gurbandurdy Durdygulyýew psihiatrik keselhana diňe ynançlaryny parahatçylykly beýan etmek hukugyny ulanandygy üçin jeza çekmek üçin mejbur edildi. Amnesty International Gurbandurdy Durdygylyýewi wyjdan ýesiri hasaplaýar, derrew we şertsiz boşadylmagyny talap edýär.
2004-nji ýylyň 13-nji fewralynda alty lukmançylyk işgäri we ýene alty raýat eşikli raýat Gurbandurdy Durdygulyýewi Balkan sebitiniň (günbatar Türkmenistan) Suwçy obasyndaky öýünden alyp gitdi. Ol tiz kömek bilen jemgyýetden üzňe bolan Balkanabatdaky (öňki Nebit-Dag) psihiatrik keselhana äkidildi. Keselhana ýerleşdirilenden gysga wagt soň Gurbandurdy Durdygulyýew ýurduň başga bir ýerinde, Lebap sebitiniň gündogaryndaky Garaşsyzlyk etrabynda öňki Sowet pioner lageriniň çäginde ýerleşýän psihiatrik keselhana geçirildi. Saglygy goraýyş ministrliginiň bir işgäriniň ýolbaşçylygyndaky Balkanabat psihiatrik keselhanasyndaky komissiýanyň Gurbandurdy Durdygulyýewiň akyl taýdan näsagdygyny habar berdi. Resmi diagnoz: "agressiw ýüze çykýan paranoýanyň agyr görnüşi."
Gurbandurdy Durdygulyýew 3-nji ýanwarda Prezidentiň doglan gününe gabat gelýän 18-nji we 19-njy fewralda Balkanabatyň esasy meýdançasynda iki günlük demonstrasiýa geçirmäge rugsat sorap, prezident Nyýazowa we Balkan sebitiniň administrasiýasynyň ýolbaşçysyna hat ýazdy. Ol şeýle ýazdy: "Biz parahatçylykly demonstrasiýa geçirmek isleýäris, bu arkaly prezidentiň we hökümetiň syýasaty bilen ylalaşmaýandygymyzy bildirmek isleýäris, şeýle hem bar bolan kemçilikleri dogry düzetmegini isleýäris […] Demonstrantlara garşy güýç ulanmakdan saklanmagyňyzy haýyş edýärin ". Gurbandurdy Durdygulyýew ozal "Azatlyk" radiosyna beren interwýusynda prezident Nyýazowyň syýasatyny birnäçe gezek tankytlady we oppozisiýa syýasy partiýasyny döretmegiň zerurlygy barada aç-açan çykyş etdi.
Gurbandurdy Durdygulyýewiň aýaly oňy diňe aprel aýynda baryp görmäge rugsat aldy. Habar berişlerine görä, lukmanlaryň biri häkimiýetiň görkezmelerine salgylanyp, adamsynyň ýagdaýyny daşary ýurt habar beriş serişdelerine habar berse, oňa ýene görmäge rugsat berilmejekdigini aýdypdyr. Oktýabr aýynyň ahyrynda hassahana geleninde, adamsyny görmäge rugsat berilmedi. 2005-nji ýylyň Baýdak aýynda Gurbandurdy Durdygulyýew bilen on minutlyk duşuşygy gazanmagy başardy. Mart aýynda oňa ýene adamsy bilen duşuşmakdan ýüz öwürdiler. Olaryň duşuşyklaryna hemişe hassahananyň administrasiýasynyň wekilleri gatnaşýardy. Habarlara görä, Gurbandurdy Durdygulyýewiň saglyk ýagdaýy çynlakaý aladalary döredýär. Amnesty International 2004-nji ýylyň oktýabr aýynda ýokary gyzzyrmanyň bardygyny we aşgazan agyrysyndan zeýrenýändigini bildi. Gurbandurdy Durdygulyýew henizem psihiatrik keselhana ýerleşdirilmezden ozal ejir çeken ýürek keselinden gutulmady.
Häkimiýetler halkara adam hukuklary guramalaryna we halkara habar beriş serişdelerine maglumat bermeginiň öňüni almak üçin Gurbandurdy Durdygulyýewiň garyndaşlarynyň öýünde telefony birnäçe gezek öçürdi.
Dini azatlygy basyp ýatyrmak.
Türkmenistan tarapyndan tassyklanan MPGPP-nyň 18-maddasynyň ylalaşygyna görä , "her bir adamyň pikir, wyjdan we din azatlygyna hukugy bar. Bu hukuk, öz dine ynanmak ýa-da ynanmazlyk azatlygyny, öz dinini ýa-da ynanjyny görkezmek azatlygyny ýa-da beýlekiler bilen jemagatda, köpçülige ýa-da ýekelikde, ybadatda, dini we däp-dessurlary ýerine ýetirmek we öwretmek azatlygyny öz içine alýar.
Türkmenistanyň Konstitusiýasynyň 11-nji maddasynda: "Her kimiň dine bolan garaýşyny özbaşdak kesgitlemäge ýa-da beýlekiler bilen bilelikde haýsydyr bir dine ynanmak ýa-da haýsydyr bir dine ynanmazlyk, dine bolan garaýyş bilen baglanyşykly ynançlary beýan etmek we ýaýratmak hukugy bar, dini ybadatlaryň, däp-dessurlaryň, dabaralaryň ýerine ýetirilmegine gatnaşyň " diýip aýdylýar.
Ýokardakylaryň hemmesine garamazdan, Türkmenistanda dini azatlyga berk çäklendirmeler bar. 1997-nji ýylyň başyndan, ähli dini birleşikleriň hökmany gaýtadan hasaba alynmagy bilen, 2004-nji ýyla çenli diňe iki topar hasaba alynmagy başardy - Rus prawoslaw kilisesi we sünni musulmanlar. Beýleki ähli dini birleşikler (Adwentistler we beýleki protestantlar, Ermeni Apostol Buthanasy, Bahaýlar, Budistler, Ýewreýler, Hare Krişnas we Jehovahegowa şaýatlary) döwlet agzalarynyň hasaba alynmagy gadagan edilýär, bu bolsa agzalaryny tussag etmek, deportasiýa etmek, sürgün, öýden kowmak we her dürli ýanama ýaly hökümet basyşyna sezewar edýär.
Häkimiýetler 2003-nji ýylyň 10-njy noýabrynda Türkmenistanyň jenaýat, raýat we administratiw kodekslerine birnäçe düzgünleri we üýtgetmeleri çap etdi, bu kanun dini azatlyklara has berk çäklendirmeler girizdi. "Türkmenistanda din we dini guramalar azatlygy barada" täze kanuna laýyklykda hasaba alynmadyk dini birleşikleriň işi jenaýat jenaýatlarynyň hataryna girdi. Kanun "düzediş zähmeti" görnüşinde iki ýyla çenli jeza ýa-da bir ýyla çenli azatlykdan mahrum etmek we beýleki çynlakaý sanksiýalary göz öňünde tutýardy.
2004-nji ýylyň 13-nji maýynda ABŞ-nyň Halkara Dini Erkinlik Kanunyna laýyklykda "Ýörite aladanyň ýurdy" sanawyna girmezlik üçin, ABŞ-nyň nägilelik hatyny bermekden tä söwda sanksiýalaryna çenli birnäçe çäräni görüp biljekdigi aýdylýar, hasaba alynmadyk dini birleşikleriň işi üçin jenaýat jogapkärçiligini ýatyrmak baradaky karara gol çekdi. 2004-nji ýylyň iýun aýynda Adwentistler, Bahaýlar we Hare Krişnalar hasaba alyndy, birnäçe aýdan soň Baptistler hem hasaba alyndy. Şeýle-de bolsa, täze hasaba alnan we hasaba alynmadyk dini birleşiklere azar bermek we yzarlamalar dowam edýär. Hususy öýlerde dini ýygnanyşyklar köplenç häkimiýetler tarapyndan bozulýar we gatnaşyjylar tussag edilýär we agyr jerime tölemeli bolýar. "Amnesty International" 2004-nji ýylda dini azlyklaryň agzalaryna daşary ýurda gitmäge rugsat berilmänsoň bolup geçen iki waka barada mälim boldy. Dini azatlyk habarlar gullugynyň 18-nji forumyna görä, Adwentistler bilen Hare Krişnas, birleşiklerini bellige alandan soň birnäçe aýlap jemagatlarynyň öýleriniň daşynda namaz okamak üçin ýygnanyşmagyň öňüni aldylar. Amnesty International guramasy, Geňeşiň (Geňeş) dini meseleler boýunça işgärlerinden azyndan biriniň Krişna dini ýygnaklaryna köplenç gatnaşýandygy barada maglumat aldy. Ýokarda agzalan dini birleşiklere dini edebiýaty çap etmek ýa-da ýurda getirmek, şeýle hem dini azlyklaryň agzalaryna daşary ýurda gitmäge rugsat berilmedik mahaly daşary ýurtly doganlaryndan maliýe goldawyny almak gadagan edildi.
2005-nji ýylyň aprelinde halkara jemgyýetçiliginiň basyşy we 2005-nji ýylda Amerikanyň Birleşen Ştatlary tarapyndan "aýratyn alada döredýän ýurt" sanawyna girmezlik üçin häkimiýetler ýene bäş sany dini azlyk jemagatyna- Mesihiň buthanalary, "Beýik merhemet" buthanasy, "Gündogarda ýagtylyk" missiýasy, Doly Hoş Habar buthanasy we Täze Apostol kilisesine hem hasaba alynmagyna rugsat berler.
Köp ýyllyk artykmaç statusa garamazdan, Rus prawoslaw kilisesiniň we sünni musulmanlaryň jemgyýetleri hem berk döwlet gözegçiliginde. Hasaba alnan dini birleşikleriň agzalarynyň hem başgaça pikirleri aýtmaga synanyşandyklary üçin yzarlanýandyklary we jezalandyrylýandygy äşgärdir. Döwlet tarapyndan tassyklanan metjitleriň ymamlarynyň hemmesi Geňeş tarapyndan Dini işler üçin bellenilýär. Iki dini jemagatyň ýolbaşçylary prezidentiň şahsyýet kultynyň ýaýramagyna goşant goşmaga borçly. Ymamlar hökümetiň buýrugy bilen Ruhnamanyň nusgalaryny metjitlerde görnükli ýerlere ýerleşdirdiler. Rus prawoslaw kilisesiniň ymamlary we ruhanylary Ruhnamadan parizionerlere parçalary getirmeli. 2004-nji ýylyň oktýabr aýynda Prezident Nyýazowyň dogduk şäheri Gypjakda açylan täze metjidiň diwarlarynda Gurhanyň aýatlary Ruhnamanyň sitatalary bilen bilelikde goýuldy. Metjidiň girelgesiniň üstündäki ýazgyda: "Ruhnama" mukaddes kitap. Gurhan Allanyň kitabydyr. " ýazgysy bar.
Dini däp-dessurlar boýunça islendik dini edebiýat we ybadat edilýän zatlar konfiskasiýa edilýär, bu diňe Geňeşiň dini işler üçin rugsady bilen yzyna gaýtarylyp bilner. Şeýle-de bolsa, beýle rugsady almak mümkin däl diýen ýaly. Rus dilinde neşirleri çap etmek üçin abuna ýazylmagynyň gadagan edilmegi ("Garaşsyz metbugata basyş" bölümine serediň) Russiýanyň prawoslaw kilisesiniň esasy resmi neşiri bolan Moskwanyň patriarhat býulleteni ýaly dini edebiýata degişlidir.
Ruhy lider Nasrullah ibn Ibadullah uzak möhletli türme tussaglygyna höküm edildi.
2004-nji ýylyň 2-nji martynda Azatlyk etrap kazyýeti ýapyk kazyýet mejlisinde öňki müfti Nasrullah ibn Ibadullany (etniki özbek) dönüklik sebäpli 22 ýyl azatlykdan mahrum etdi. Ol 2002-nji ýylyň noýabr aýynda bolup geçen prezident Nyýazowy öldürmek synanyşygyna gatnaşmakda aýyplandy. Prezident 2003-nji ýylyň ýanwar aýynda Nasrullah ibn Ibadullany müfti we Geňeşiň dini meseleler boýunça başlygynyň orunbasary wezipesinden boşatdy.
Nasrullah ibn Ibadulla garşy bildirilýän aýyplamalaryň toslanyp tapylandygy we hökümetiň nukdaýnazary bilen ylalaşmaýandygy sebäpli yzarlanmalaryň pidasy bolandygy aýdylýar. Mysal üçin, prezidentiň "Ruhnama" kitabynyň metjitlerde aşa köp ulanylmagyna birnäçe gezek garşy çykandygyny görkezýän subutnamalar bar. Mundan başga-da, Nasrullah ibn Ibadullah 2002-nji ýylyň noýabr aýynda prezidentiň janyna kast etmekde güman edilýänler üçin ölüm jezasynyň tarapdary däldi, beýleki ýokary wezipeli adamlar ölüm jezasynyň ýurda gaýtarylmagyny talap edipdi. Nasrullah ibn Ibadullahyň, prezident Nyýazowyň özi ölüm jezasynyň girizilmezligi kararyna gelmezden ozal öz pikirini aýtmagyna rugsat bermegi, prezidentiň ygtyýaryna edilen hüjüm hökmünde kabul edilip bilner. Munuň sebäplerinden biri, başga pikir hem bar näme üçin yzarlanyp bilinjekdigi onuň Özbek raýatlygydy: 2003-nji ýylyň oktýabr aýynyň ahyrynda häkimiýetler etnik azlyklara garşy täze repressiýa tolkunyny döretdi, bu etnik azlyklaryň wekilleriniň ýokary wezipelerden aýrylmagyna we olaryň ýerine türkmenleriň ornuny tutmagyna sebäp boldy. "Doýçe Welle" halkara radiosynyň habaryna görä, 2004-nji ýylyň 23-24-nji maýynda gije Nasrullah ibn Ibadulla beýleki tussaglar tarapyndan Türkmenbaşy şäherindäki iň ýokary howpsuzlyk türmesiniň bäşinji kamerasynda ýenjildi, we Nasrullah ibn Ibadulla "agyr ýaralandy".
Jehovahegowa şaýatlarynyň esassyz tussag edilmegi, jynsy zorluklar baradaky habarlar.
2004-nji ýylyň 5-nji sentýabrynda Jehovahegowa şaýatlar jemgyýetiniň iki wekili Gülkamar Jumaýewa we Gülşirin Babagulyýewa garyndaşlary we aklawçy bilen habarlaşmak hukugy bolmazdan, bir gije tussag edilip, Türkmenabat şäherinde (öňki Çärjew) polisiýa gözegçiliginde saklanandygy habar berildi. Bu, diňe din azatlygyna bolan hukuklaryny parahatçylykly beýan edendikleri üçin jezalandyrmak üçin edildi. Maglumata görä, Gülşirin Babagulýewa agşam sagat 11 töweregi prokuror tarapyndan öz edarasyna çagyrylyp, oňa jyns taýdan azar beripdir. Aýal talaplaryny ýerine ýetirmekden boýun gaçyranda, zorlanjakdygyny we birnäçe gezek urjakdygyny aýdypdyr. Soragda özüni sülçi hökmünde görkezen başga bir ofiser hem gatnaşdy. Mälim bolşy ýaly, ol aýaly zorlamak bilen haýbat atdy.
"Ynsapdan boýun gaçyrýanlar" henizem tussag edilýär
Türkmen hökümetiniň islendik başgaça pikirlere garşy çydamsyzlygynyň aç-açan ýüze çykýan başga bir ugry, Türkmenistanda ähli erkekler üçin hökmany bolan harby gulluga çagyrylmak meselesidir. Wyjdana boýun gaçyrýan ýaşlar üçin ýurtda raýat alternatiwasy ýok. Harby gullukdan gaça durýanlar jenaýat işi üçin azatlykdan mahrum edilýär. Konstitusiýanyň 38-nji maddasynyň ylalaşygyna görä Türkmenistanyň ähli erkek raýatlary üçin harby gulluk hökmanydyr; Türkmenistanyň Jenaýat kodeksiniň 1-nji bölüminiň 219-njy bölüminiň ylalaşygynda" gullukdan boşatmak üçin kanuny esaslar bolmadyk halatynda harby gulluga çagyrylmakdan gaçmak iki ýyla çenli düzediş zähmeti ýa-da iki ýyla çenli azatlykdan mahrum edilip bilner" diýilýär.
Soňky birnäçe ýylda Amnesty International guramasynyň dykgatyna ýetirilen wyjdan taýdan garşy çykýanlaryň hemmesi, Jehovahegowa şaýatlary dini guramasynyň agzalaryna garşy gozgaldy. Olaryň dini ynançlary dünýewi häkimiýetler üçin ýarag götermekden, şeýle hem Türkmenistanda harby gulluga çagyrylan her bir esgeriň kasam etmegini öz içine alýar.
Habar berlişine görä, Jehovahegowa şaýatlary türme sakçylary tarapyndan öz dinlerinden ýüz öwürmek üçin yzygiderli basyş edýärler; köplenç ýenjilýär.
2004-2005-nji ýyllarda Türkmen häkimiýetleri hökmany harby gulluga wyjdan taýdan boýun gaçyrandyklary üçin azatlykdan mahrum edilen birnäçe Jehovahegowa şaýatlaryny boşatdy. Alty sany "ynsapdan boýun gaçyrýan" adamyň 2004-nji ýylyň iýun aýynda we dördüsiniň 2005-nji ýylyň aprelinde boşadylmagy (aşakda serediň) halkara jemgyýetçiliginiň we ABŞ (ýokarda serediň) basyşy sebäpli, şeýle hem Türkmenistanyň "aýratyn alada döredýän ýurtlaryň" sanawyna goşulmazlygy üçin bolup geçdi. Amnesty International guramasy bu tussaglaryň boşadylmagyny gutlaýarka, hökümetiň wyjdan taýdan boýun egmek meselesine ýeterlik derejede ähmiýet bermändigine gynanýar. Harby gulluga wyjdan bilen garşy çykmak jenaýat işi bolup galýar we "dini ynanjyna görä harby gullukdan boýun gaçyrýanlar" türme tussaglygyna höküm edilýär.
2004-nji ýylyň iýun aýynda Türkmenistan diňe şol wagt halkara jemgyýetçiligine mälim bolan ynsapdan boýun gaçyrýanlary boşatdy. Iýun aýynyň ahyrynda Özbegistan bilen serhet ýakasyndaky dogduk şäheri Daşoguzda bolan "Jehovahegowa şaýatlary" dini guramasynyň agzalary Mansur Maşaripow we Wepa Tuwakowyň tussag edilendigi belli boldy. Dini sebäplere görä harby gullugy etmekden ýüz öwürendikleri üçin 18 aý azatlykdan mahrum edildi. Kazyýet işi degişlilikde 2004-nji ýylyň 28-nji maýynda we 3-nji iýunynda geçirildi. 2004-nji ýylyň 17-nji dekabrynda asly Daşoguzly 18 ýaşly Atamyrat Suhanow "hökmany harby gullukdan gaçandygy" üçin 18 aý azatlykdan mahrum edildi. Mümkin, ol öz möhletini ýurduň gündogaryndaky Seýdi şäheriniň koloniýasynda geçirýär.
2005-nji ýylyň 10-njy fewralynda Aşgabat şäheriniň Azatlyk etrap kazyýeti 26 ýaşly Jehovahegowa şaýady Begenç Şahmyradowy "hökmany harby gullukdan gaçandygy" üçin bir ýyl azatlykdan mahrum etdi.
Mansur Maşaripow, Wepa Tuwakow, Atamyrat Suhanow we Begenç Şahmyradow 2005-nji ýylyň 16-njy aprelinde Prezidentiň karary bilen boşadyldy.
Amnesty International guramasy, wyjdana garşy çykýanlary ýa-da berk ynançlar sebäpli harby gullukdan ýüz öwürýän islendik adam hasaplaýar. Çuňňur ynançlara dini, ahlakly, ynsanperwer, filosofiki, syýasy ýa-da şuňa meňzeş sebäpler hökmünde düşünmek mümkin. Wyjdan boýun gaçyrmagyň sebäbine garamazdan, häkimiýetler bu adamlaryň ýarag götermekden we söweşlere ýa-da ýaragly çaknyşyklara gatnaşmakdan ýüz öwürmek hukugyny kepillendirmeli. Bu hukuk, eýýäm harby gulluga çagyrylan adamlara, ýaragly güýçlere goşulandan soň harby gullukdan ýüz öwürmegiň zerurdygyna düşünen hünärmen goşunyň işgärlerine-de degişlidir. "Amnesty International" hökümetleriň raýatlary ýaragly güýçlere çagyrmak hukugyna garşy çykmaýar, harby gulluga wyjdan bilen garşy çykmagyň sebäplerini goldamaýar ýa-da ret etmeýär, ýöne hökümetden harby gulluga çagyrylanlaryň hemmesine wyjdan ýa-da çuňňur ynançlar esasynda alternatiw gulluk mümkinçiligini bermegini talap edýär. Haýsydyr bir adam diňe harby gulluga garşy wyjdan taýdan boýun egmek hukugyndan ýa-da başga bir gulluk etmek hukugyndan mahrum edilen esasda tussag edilse ýa-da türmä basylsa, Amnesty International şeýle adamy wyjdan ýesiri hasaplaýar, derrew we şertsiz boşadylmagyny talap edýär. Mundan başga-da, Amnesty International guramasy harby gulluga garşy harby gullukdan boýun gaçyrmak üçin degişli şertleri üpjün edýän kanunyň we ulanylyş tejribesiniň ösdürilmegini talap edýär, şeýle hem, alternatiw gullugyň diňe raýat bolmagy, şertleri jezalandyrylmaýardy we harby gulluga çagyrylmazdan ozal hem harby gulluk wagtynda ähli "garşy çykanlara" elýeterli bolar.
Raýat jemgyýetiniň aktiwistlerini yzarlamak
Türkmenistanyň söz azatlygy (ICCPR, 19.2-nji madda) we birleşmek azatlygy hukugyny kepillendirmek borjuny (ICCPR, 22.1-nji madda) öz içine alýan halkara adam hukuklary baradaky borçnamalaryna garamazdan, türkmen häkimiýetleri bu işi düýpli çäklendirýärler. Raýat jemgyýeti aktiwistleri, garaşsyz jemgyýetçilik aktiwistlerini öz işlerine aç-açan gatnaşmak mümkinçiliginden doly mahrum edýärler. Raýat jemgyýetiniň aktiwistleri köplenç sorag edilmäge çagyrylýar we häkimiýetler tarapyndan her dürli hüjümlere we ýanamalara sezewar edilýär. Esassyz tussag etmek ýa-da azatlykdan mahrum etmek ýaly ýagdaýlar boldy. Häkimiýetleriň yzygiderli basyşy birnäçe jemgyýetçilik işgärini 2003-2004-nji ýyllarda ýurtdan çykmaga mejbur etdi.
Soňky döwürde häkimiýetler hökümete dahylsyz guramalary döwlet gurluşlaryna goşmaga synanyşýarlar; garaşsyz raýat guramalarynyň maliýeleşdirilmegine gözegçiligini güýçlendirdiler; hasaba alynmagyna barha artýan garşylygy görkezýärler. Öňki Sowet Soýuzynyň beýleki ýurtlarynda bolşy ýaly, 2003-nji ýylda Gruziýadaky Gül rewolýusiýasyndan we 2004-nji ýylda Ukrainadaky mämişi rewolýusiýasyndan bäri, türkmen häkimiýetleri has köp oppozisiýa ýa-da daşary ýurtly demokratiýa donorlaryna pul töleýän ýaly.
Häkimiýetler raýat jemgyýeti aktiwistleriniň Türkmenistana eden saparlarynda BMG we ÝHHG ýaly hökümetara guramalary goşmak bilen daşary ýurt hökümetleriniň we halkara guramalarynyň wekilleri bilen duşuşmagynyň öňüni aldy. Aňtaw gulluklary jemgyýetçilik aktiwistlerine beýle ýygnaklara gatnaşmazlygy ýa-da hökümete kölege berip biljek temalary ara alyp maslahatlaşmazlygy, şeýle hem bu şertleri bozsa agyr netijelere howp abandyrjakdygyny duýdurýar. Mundan başga-da, daşary ýurt delegasiýalarynyň ýurda eden saparlarynda köp aktiwistiň telefonlary öçürildi.
Mysal üçin, 2003-nji ýylyň oktýabr aýynda ÝHHG-nyň Merkezi Aziýadaky başlygynyň şahsy wekili bolan Martti Ahtisaari tarapyndan Türkmenistana eden sapary wagtynda birnäçe jemgyýetçilik işgäri öý tussaglygynda saklandy. Häkimiýetler diňe hökümete wepaly jemgyýetçilik guramalaryna degişli aktiwistleriň Martti Ahtisaari bilen duşuşmagyna rugsat berdi.
2003-nji ýylyň 10-njy noýabryndan soň häkimiýetler birnäçe düzgün resminamalary çap etdiler.
