Garaşsyzlyk alany bäri, Türkmenistanyň prezidentleri S.Nyýazow, soň bolsa kakasy we ogly Berdymuhammedowlar türkmen jemgyýetini intellektual taýdan zaýalady welin, duýduryş bermegiň wagty geldi.
Orta we ýokary bilimiň şertlerini azaltmak, hiliniň peselmegi, daşary ýurt diplomlarynyň ykrar edilmezligi, Ylymlar akademiýasynyň, şäher we sebit kitaphanalarynyň ýapylmagy, medeniýet, sungat, bilim derejesiniň umumy pese gaçmagy şol bir wagtyň özünde ilki prezidentiň "Ruhnama" kitaby, soň bolsa Berdimuhamedowyň köp sanly kitaby arkaly köpçülikleýin wagyz-nesihatlaryň güýçlenmegi, bularyň hemmesi türkmen jemgyýetiniň pese gaçmagyna sebäp boldy. Gaty gynandyryjy zat, bularyň hemmesi ýaşlarda gaty güýçli şöhlelenýär. “Ruhnamistleriň” tutuş bir nesli ulaldy, indi “Arkadagistleriň” bir nesli ösýär.
Zaýalanmagyň gerimi haýran galdyrýar. Ýokary wezipeli adamlar öz golastyndakylar bilen diňe biabraýçylyk we kemsitmeler arkaly habarlaşanda, adaty zat hasaplanýar. Häzirki prezident karýerasyna gol astyndakylara “boýnuny döwmek” bilen haýbat atmak bilen başlady.
Bu kemçilikleriň hemmesi öňem türkmen jemgyýetiniň içerki emlägi bolan bolsa, täze tehnologiýalary, interneti, sosial ulgamlary özleşdirip başlan Türkmenistanyň raýatlarynyň daşary ýurda köpçülikleýin göçmegi, pikirlerini has aç-açan beýan etmegine mümkinçilik döretdi. Ine, bu ýerde türkmen halkynyň sosial taýdan pese gaçmagynyň alamatlary peýda boldy.
Daşary ýurt internet giňişligine ýigrenç, duşmançylyk we ar alyş atmosferasy bilen ses we wideo neşirleri doldy. Töhmet we töhmet atmak, köpçülikleýin kemsitmeler we hapa antlar, “tankyt” düşünjeleriniň töhmet, şantaj we haýbat atylmagy, fiziki taýdan ýok edilmek howpuna çenli türkmen ýaşlarynyň daşary ýurtlarda gündelik aragatnaşyk kadasyna öwrüldi. Bu gylyk-häsiýeti kanunlaşdyrmak maksady bilen, häkimiýetlere we “gygyrýan aktiwistlere” geçmegiň ýeke-täk ýolydygy barada pikirler döräp başlady, sebäbi ikisiniňem başga sözlere düşünmeýändikleri aýdylýar.
Soňky dört ýylyň dowamynda, esasanam Türkiýede, türkmen migrantlarynyň arasynda raýat gatnaşygy artdy. Mikrofony ele alan daşary ýurtdaky häzirki ýaş türkmenler, intellektual derejesi pes we logiki pikirlenmedik orta bilimli (köplenç 7-nji synp bilen) ortaça adam. Sosial ulgamlara girensoň, köplenç düýbünden bolgusyz gürleýär, haýsydyr bir sebäbe görä jaň etmek üçin, hakykat ýa-da ýalan sözler bilen şol bir nadanlary özüne çekip, efirde dawa edip başlaýar. Olaryň aňyrsynda ýaşlary egoist maksatlar bilen dolandyrjak bolup, ýaşuly nesliň eli duýulýar.
Bu geň we ters gelýän pikirler, ýöne häzir bolup geçýän zatlar 1990-njy ýyllarda bolup geçdi. Hawa, beýle masştabda däl, şeýle-de bolsa, diýilýänleriň käbir wekilleri, ýagny öňki jurnalistler, ýazyjylar, alymlar we şol döwrüň raýat hereketleriniň agzalary ýaly oppozisiýanyň ilkinji tolkuny. Emma şol döwürde häzirki internet çeşmeleri ýokdy, şonuň üçin ara alyp maslahatlaşmaga gatnaşyjylaryň dar topary bu barada bilýärdi. Elbetde, bu nägilelikleriň hemmesi 2000-nji ýyllaryň başynda, indi bolsa türkmenleriň garşylyk hereketiniň täze tolkunyna öwrüldi, ýöne indi ol birnäçe gezek güýçlendi.
Gynandyryjy zat, beýle adamlaryň görelde almagy, käbirleri bu prosesi gurnamaga synanyşyp, häzirki zaman orgysyna işjeň gatnaşdylar. Internet sahypalaryny, YouTube kanallaryny açyp, kämillik ýaşyna ýetmedik ýaşlary garşydaşlaryna hüjüm etmek üçin ulanyp başladylar, soňkusyny korrupsiýa, ogurlyk, dönüklik, pedofiliýa, rejim üçin işlemek we ş.m. Şol bir wagtyň özünde surat materiallary sergilenýär we garşydaşlaryň maşgala gatnaşyklarynyň jikme-jiklikleri aýratyn lezzet alýar. Ýagny, şol bir hapa usullaryň hemmesi ulanylýar.
“Ýaşlar, ýöne irki çagalar” hem her dürli ahlak kadalaryny geçip, olar bilen gitmäge synanyşýarlar.
Görnüşinden, reýting gözlemek, soňky döwürde türkmen dissidentleriniň maşgalasy tarapyndan döredilen daşary ýurt neşiriniň internet blogçysyna, tanymal kezzap we aç-açan ýalançysyna salgylanyp biler. Bu tejribeli jurnalistleriň öz kanalyndan gelýän yzygiderli biabraýlygy nähili kabul edýändiklerine haýran? "Ruhnamaçysumaklar" nesliniň adaty wekili bolan ýaş internet blogçysy ýokary derejede ýalan sözleýär, öz hekaýalaryna şeýle bir ynanýar welin we gapyny görkezýänleriň hemmesini kemsidýär.
Başga bir hakykat. Protest hereketiniň ösüşiniň fonunda halkara guramalary, şol sanda adam hukuklary guramalary, iň işjeň raýatlara öz hukuklaryny goramak üçin tüýs ýürekden kömek edip başlady. Şeýle-de bolsa, migrant telekeçileriň käbiri bu pursatdan peýdalanmak kararyna geldi. Sosial ulgamlardaky "aýratyn zehinli" bölegi Türkmenistanyň ýolbaşçylaryna paýyş sözler aýdyp başlady. Internetde şeýle çykyşlardan soň, özlerini iň bolmanda aktiwistler, oppozisiýaçylaryň köpüsi diýip hasaplaýarlar. Käbirleri derrew dürli kanallary açdylar we özlerini blogger, iň yhlasly jurnalistler diýip atlandyrdylar. Özlerini adam hukuklaryny goraýjy hasaplaýanlar köp. Halkara jemgyýetçilik guramalary adam hukuklary bilen hiç hili baglanyşygy bolmadyk, diňe gybat ýaýradýan ýalançylary äsgermezlik etmek bilen, olar bilen işlemekden ýüz öwürdi.
Arzuwly pikirlerden ýüz öwüren bu betbagt aktiwistler, ähli sosial we içerki meselelerini çözmekde adam hukuklary aktiwistlerinden gyssagly kömek sorap başlady. Rejim tarapyndan nädip we näme üçin yzarlanýandyklaryny düşündirmek üçin logiki tekliplerde internet gygyrýanlar derrew mikrofona ylgaýarlar we hemmelere we hemme zada leksiýa berip başlaýarlar, jemgyýetçilik guramalarynyň wekillerini göz öňüne getirip bolmajak artykmaçlyklarda aýyplaýarlar, kemsidýärler we günäkärleýärler. Türkmen diktatoryna gygyrýarys, käýýeýäris, siz Ýewropada bosgun statusyny almaga kömek etmeýärsiňiz. Şol bir wagtyň özünde, olaryň arasynda repressiýa ýa-da yzarlamalara sezewar bolmadyklar köp. Olary diňe egoist maksat bilen Ýewropada galmak üçin iş alyp barýarlar. Has gowusy, Ýewropa köp sanly garyndaşlaryny ýörite uçuş bilen Türkmenistandan alyp, her kime iş, ýaşaýyş jaýy, ýeňillikler we beýleki durmuş ýeňillikleri bermeli. Haýsy ýurduň has ileri tutulýandygyny we Ýewropalylaryň kaşaň durmuşy baradaky pikirlerine laýyk gelýändigine göz ýetirdiler.
Şeýle gynançly "aktiwistleriň", olaryň "ýolbaşçylarynyň" we halypalarynyň özüni alyp barşy, halkara jemgyýetçiliginiň türkmenleriň nägilelik hereketi barada umumy pikirini döredýär. Kimdir biri bu zibilleri duruzyp bilermi? Gaty kyn. Diňe synag we ýalňyşlyk arkaly türkmen jemgyýeti garaşsyzlykdan bäri başdan geçirenleri barada täzeden pikir edip biler.
Bu aralykda, rejim Konstitusiýany üýtgetdi we täze prezident belledi, konstitusiýa kanuny çykardy we milletiň liderini belledi, bir söz bilen aýdylanda hemme zat adatdakysy ýaly dowam edýär, hemme zat bir tegelekde bolýar we bu wagşy halkyň kim tarapyndan bozuljakdygy belli däl .
Redaktorlar awtoryň pikirini paýlaşyp bilmezler.
Awtory: Toýly Soltanow, garaşsyz syýasat alymy
Çeşme: Esasanam "Türkmen depderleri" sahypasy üçin
