Ýaramaz ugry tersleşdirmek üçin daşarky basyşyň ýokarlanmagy zerurdyr.
2014-nji ýylda Merkezi Aziýada adam hukuklary ýagdaýy ýaramazlaşmagyny dowam etdirdi diýip, şu gün neşir edilen Human Rights Watch-2015 Bütindünýä hasabatynda bellenýär. Gazagystanyň, Gyrgyzystanyň, Täjigistanyň, Türkmenistanyň we Özbegistanyň hökümetleri adam hukuklary baradaky esasy borçlaryny ýerine ýetirip bilmediler we käbir ýagdaýlarda mundan beýläk düzgün bozmalar etdiler.
Sebit düýpli azatlyklary çäklendirýän täze jenaýat kanunlaryny kabul etdi we hökümete dahylsyz guramalaryň işini çynlakaý çäklendirip biljek birnäçe kanun taslamasy hödürlendi. Häkimiýetler syýasy sebäplere görä adamlary gözenegiň aňyrsynda saklaýarlar we metbugat we ýygnak azatlygyny berk çäklendirýärler. Gynamalara sezewar edilmek sebitiň ähli ýurtlarynda kadaly bolmagynda galýar.
Human Rights Watch guramasynyň Ýewropa we Merkezi Aziýa müdiri Hugh Williamson: "Geçen ýylyň ähliumumy ýetmezçiliklerine ünsi jemläp, Merkezi Aziýanyň hökümetleri adam hukuklarynyň giň toparyny çynlakaý bozdy" -diýdi. "Sebitdäki döwletleriň hökümetleri, adam hukuklary boýunça borçlaryny ýerine ýetirmedikleri üçin jogapkärçilik çekmeli, ýogsam oňaýsyz ugurlar artar."
Bu ähliumumy ýetmezçiligiň käbiri Merkezi Aziýa hökümetleriniň arasynda Ukrainadaky gapma-garşylyk, NATO goşunlarynyň köpüsiniň Owganystandan çykarylmagy we “Yslam döwleti” diýlip atlandyrylýan ekstremist topara söweşiji toplamak ýaly aladalary döretdi. Bu kynçylyklar 2015-nji ýyla çenli dowam edip biler. Merkezi Aziýanyň hökümetleri esasy hukuklara hormat goýýan görnüşde jogap bermäge borçludyrlar we bu standartyň berjaý edilmeginde halkara hyzmatdaşlar möhüm rol oýnaýarlar.
“Human Rights Watch” guramasynyň 656 sahypalyk ýyllyk dünýä hasabatynyň 25-nji neşiri 90-dan gowrak ýurtda adam hukuklary ýagdaýyna syn berýär. Guramanyň ýerine ýetiriji direktory Kennet Rot giriş makalasynda hökümetleri adam hukuklarynyň näbelli döwürde ygtybarly ahlak gollanmasy bilen üpjün edýändigini we täze howp döredip ýa-da bar bolan howpsuzlyk howplaryny güýçlendirip biljekdigini ykrar etmäge çagyrýar. Erkinligiň we diskriminasiýa etmezligiň esasy gymmatlyklaryndan ýüz öwürmegiň derrew peýdalary uzak möhletde gymmat düşýär.
Soňky ýyllarda demokratiýalaşmak ugrunda käbir ädimleriň ädilen we hukuklaryň we azatlyklaryň bozulmagyna gönükdirilen kanun taslamalarynyň petiklenen Gyrgyzystanda 2014-nji ýylda adam hukuklary ýagdaýy has çylşyrymlaşdy. Mejlis jemgyýetçilik guramalaryny “daşary ýurt agenti” diýip atlandyrjak kanun taslamasyna seredýärdi we lezbiýanlaryň, geýleriň, biseksuallaryň we transgenderleriň hukuklaryna düýpli çäklendirmeler girizilen aç-açan diskriminasiýa kanuny hem başlandy. Aktiwistlere azar berildi we hüjüm edildi, adam hukuklary aktiwisti Azimjon Askarow adalatsyz gözenegiň aňyrsynda galýar. 2010-njy ýylda dowam edýän az sanly etniki zorluk kazyýet işleriniň birinde häkimiýetler kazyýet zalynda günäkärlenýänlere we olaryň aklawçylaryna garşy hyýanatçylykly kazyýet işi gozgady. Aýallara we LGBT adamlaryna garşy diskriminasiýa we zorluk giňden ýaýrandyr.
Gazagystanda häkimiýetler söz azatlygyny we başgaça pikirleri parahatçylykly beýan etmek üçin basyş etdiler. Birnäçe garaşsyz we oppozisiýa gazetleri ýapyldy we birleşmek, söz azatlygy, din we ýygnak azatlyklarynyň ýerine ýetirilmegine gözegçiligi has-da berkitmek üçin kanunlar girizildi; hökümet tankytçylary, şol sanda Wladimir Kozlowy gözenegiň aňyrsynda saldy. Gazagystan gynamalara çydamlylyk syýasatyny yglan etdi we gynamalaryň öňüni almak boýunça milli öňüni alyş mehanizminiň işgärleri saparlara gözegçilik edip başladylar. Şeýle-de bolsa, gynamalar we ýowuz daraşmalar baradaky yzygiderli aýyplamalar üçin jezasyz galmak adaty zat bolup galýar.
Täjigistanda adam hukuklary ýagdaýy hökümetiň söz azatlygyna garşy edýän basyşlary, oppozisiýa liderleriniň tussag edilmegi, öňdebaryjy garaşsyz habar gullugyna garşy "kemsidiji" kazyýet işi we galp içalyçylyk aýyplamasy bilen bir alymyň tussag edilmegi sebäpli ýaramazlaşmagyny dowam etdirdi. Hökümet dürli web sahypalaryny petikledi, hökümete degişli bolmadyk toparlardan daşary ýurt çeşmelerinden alnan ähli serişdeleri yglan etmegi talap edýän kanun girizmegi göz öňünde tutdy we adam hukuklary toparlaryna azar berdi. Goşmaça gözegçiligi talap edýän bolup biläýjek oňyn ösüş hökmünde, birnäçe topar we Täjigistanda adam hukuklary boýunça komissar tarapyndan tussag edilen we tussag edilen ýerlerde adam hukuklarynyň berjaý edilişine gözegçilik etmek üçin bir toparyň döredilmegi barada gürleşip bileris.
Adam hukuklary diýseň erbet ýagdaýda Türkmenistanda-da hakyky ösüş bolmady. Çuňňur awtoritar rejim, birleşmek, söz we din azatlyklaryny çäklendirýär we ýurt garaşsyz gözegçilik üçin netijeli ýapylýar. Garaşsyz hökümete degişli bolmadyk guramalar erkin iş alyp barmaýarlar, aktiwistler, adam hukuklaryny goraýjylar we žurnalistler, şol sanda sürgünde ýaşaýanlar we Türkmenistandaky maşgalalary, döwletiň ar almagy howpy astynda. Häkimiýetler türmäni syýasy aýyplamalary çözmek üçin gural hökmünde ulanýarlar we meşhur zalym türmelerde onlarça ýyldan gowrak wagt bäri tussaglykda saklanýan onlarça adamyň ýagdaýyny we nirededigini mälim etmekden ýüz öwürýärler. Halkara hukugynda bu tejribe mejbury ýitirim bolmak hökmünde klassifikasiýa edilýär.
Özbegistanyň awtoritar prezidenti, çärýek asyrlap häkimiýet başynda galan Yslam Karimow, giň döwlet howpsuzlyk enjamlarynyň doly güýjüni hakyky ýa-da hyýaly garşydaşlara garşy göreşmek üçin ulanýar. Häkimiýetler söz azatlygynyň ähli görnüşlerini basyp ýatyrýarlar we guramaçylykly syýasy oppozisiýa, garaşsyz habar beriş serişdelerine ýa-da din azatlygyna ýol bermeýärler. Pagta hasylynda ulularyň we çagalaryň mejbury zähmeti ulanylýar we jenaýat işlerinde giňden gynamalar doly jezasyz bolýar. Müňlerçe adam hukuklaryny goraýjylar, oppozisiýa aktiwistleri, žurnalistler, ynanýanlar, medeni işgärler we beýlekiler syýasy sebäpler bilen tussag edilýär.
“Beýleki ýurtlardaky krizisler nähili bolsa-da, Merkezi Aziýanyň ABŞ-daky, Ýewropa Bileleşigindäki we dünýädäki hyzmatdaşlary Merkezi Aziýanyň hökümetleri hyýanatçylyklaryň soňlanmalydygy barada signal almaklary üçin sebitdäki adam hukuklary standartlaryny ýokarlandyrmagyň gyssagly zerurlygyna ünsi jemlemeli” diýip, Hugh Williamson aýdýar.
