Näme üçindir işlenip düzülýän we kabul edilýän kanunlaryň köplüsi Türkmenistan halkynyň hakyky durmuşyna oňyn täsir etmeýär.
Ýanwar aýynda Türkmen metbugaty soňky bäş ýyllyk işinde öňki dördünji çagyryşda Türkmenistanyň Mejlisiniň deputatlarynyň 23 mejlis geçirendigini, 466 resminamanyň - 245 kanun we 221 karar kabul edilendigini habar berdi.
Deputatlaryň täze düzümi, 2013-nji ýylyň dekabrynda ýurduň iň ýokary kanun çykaryjy organyna saýlandy, şeyle hem jemgyýet üçin gaty möhüm bolan käbir resminamalary goşmak bilen şol resminamalary üýşmeleň görnüşünde hödürleýär. Şeýle-de bolsa, gyzykly zat: käbir sebäplere görä işlenip düzülen we kabul edilýän kanunlaryň köplügi Türkmenistan halkynyň hakyky durmuşyna oňyn täsir etmeýär. Mundan başga-da, käwagt täze kanundan soň ýagdaý ýa öňki ýaly bolup görünýär - bu iň gowusy, ýa-da täze çerçeweler, çäklendirmeler we gadaganlyklar bilen hasam agyrlaşýar. Her niçigem bolsa, kabul edilen kanunlara gönüden-göni täsir edenleriň aýdyşy ýaly.
Mysal üçin, Türkmenabatda, Maryda we Daşoguzda ýerli habar beriş serişdeleriniň žurnalistleri ýarym pyşyrdaýarlar, ýagny 2013-nji ýylyň ýanwar aýyndan bäri, ýagny Mejlis tarapyndan kabul edilen metbugat barada prezidentiň köpden bäri garaşylýan kanunyny tassyklandan bäri durmuşynda we döredijilik meýilnamalarynda göze görnüp duran üýtgeşmeleriň bolmandygyny aýdýarlar. Hemme zat bäş ýyl ozalky ýaly, hem on ýyl ozalky ýaly: döwlet işgärleriniň işindäki kemçilikler we ýalňyşlyklar, adamlaryň kynçylyklary, barlag geçirmäge ygtyýary bolanlaryň eden-etdiligi, jeza çäreleri we hukuk goraýjy edaralaryň işgärleriniň hapa usullary, kazylaryň korrupsiýasy barada gürleşip ýa ýazyp bilmersiňiz.... Tankyt etmek düýbünden gadagan. Durmuşda ýagyşly günlerde elektrik togunyň kesilmegi, adaty ýoluň bolmazlygy ýa-da etrap kommunal gullugynyň işgärleriniň hereketsizligi ýaly “kiçijik zatlar” hakda gürleşýän bolsak-da. Ýöne beýik “Arkadag” prezidenti höwes bilen wasp etmegi we ajaýyp üstünliklerini öwmegi ýatdan çykarman, gowy we oňyn zatlar hakda islän zadyňyzy ýazyp bilersiňiz. Bu ýazylmadyk düzgünler neşir ýa-da ýaýlym üçin gönüden-göni habar taýýarlaýanlara degişlidir.
Redaktorlar üçin birneme üýtgeşik düzgünler hem bar. Eger gol astyndaky habarda haýsydyr bir ýazyjynyň belli bir kärhananyň ýa-da tutuş bir pudagyň meseleleri baradaky pikirleri bar bolsa, ýagdaýyň derňewi bar bolsa ýa-da häzirki wagtda mümkin däl bolup biljek ýüze çykarylan kemçilikleri ýok etmek üçin hünärmenlerden anyk teklipler bar bolsa, bu ýagdaýda redaktor habary tassyklamak we tassyklamak üçin degişli ministrlige ýa-da ministrler kabinetiniň degişli bölümine ibermäge borçly. Häkimiýetler öňünden maglumat bermese, bilermen makala günüň ýagtylygyny görmez. Köplenç habarlar çap edilmezden ozal degişli bölüm tarapyndan tassyklanýar, ýöne mazmuny seresaplylyk bilen ýuwlandan soň şeýle bir tekiz bolýar welin, awtor käwagt öz elleriniň döredilmegini tanamaýar. Sebitlerdäki žurnalistler Garaşsyzlyk ýyllarynda redaksiýalarynda bölüm müdiriniň, redaktoryň orunbasarynyň ýa-da Döwlet syrlaryny goramak komitetiniň wekiliniň metbugatda we beýleki habar beriş serişdelerinde, neşirlerde üns bermezligi sebäpli aýratyn ýagdaýlar ýüze çykdy; okyjylaryň arasynda sähelçe nägilelik ýa-da gyzyklanma döreden gazet-žurnallaryň sahypalarynda peýda bolandygyny aýdýarlar. Ýöne şeýle ýagdaýlaryň her biri, adatça, makalanyň awtory üçinem, günäkärligi sebäpli mowzuk açylanlar üçinem kynçylyk bilen gutardy. “Derňew uçuşlary”, adatça, täze, has berk gadaganlyklar we güýçli çäklendirmeler bilen tamamlandy.
Köpçülikleýin habar beriş serişdeleri baradaky täze kanun žurnalistlere maglumat ýygnamak we ýaýratmak erkinligini berýär we senzurany gadagan edýär. Bularyň hemmesi kagyz ýüzünde ýazylýar. Hakyky durmuşda hemme zat birmeňzeş. Žurnalistler hatda adaty öwgüli makala ýazmak üçin delil ýygnamak hukugyny ulanyp bilmeýärler. Sebit neşirleriniň işgärleri bu meselede esasanam ejir çekýärler.
“Kärhananyň ykdysatçysy, direktoryň razylygyny alýança, siziň bilen gürleşmez, we "neşir bilen bir zat bolaýsa-da" pikiriniň yzygiderli basyşy astynda metbugat wekili bilen habarlaşmak üçin öňünden maglumat bermez, iň bolmanda ministriň orunbasary derejesinde rugsat almazdan. Käwagt delilleri ýygnamak üçin rugsat almak we rugsat almak düzgüni uzak wagtlap dowam edýär, çynlakaý bir zat ýazmak islegi ýok bolup galýar"-diýip, adynyň tutulmazlygyny haýyş eden “Türkmenistan” gazetiniň sebit wekili aýtdy.
Täsirmenistan Mejlisleriniň, gazetleriň habar berşi ýaly “halkara ülňülerine laýyk gelýän” köp sanly kanuny ýatyrmak bilen biderek işleýär. Belki bu hakykatdyr, görnüşi we mazmuny boýunça umumy kabul edilen standartlara laýyk gelýär, ýöne hereketsizdigi aýdyňdyr. Bu täsir diňe metbugatda kanunyň düzgünlerini okandan soň emele gelýär.
2014-nji ýylyň 3-nji maýynda Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow jemgyýetçilik guramalary barada täze kanuna gol çekdi. Onda jemgyýetçilik birleşigini döretmek we hasaba almak hukugy bellenilýär. We näme? Hiç zat. Ynsan hukuklaryny goraýjylar täze kanun güýje gireli bäri Türkmenistanyň Adalat ministrliginde hiç bir hökümete degişli bolmadyk jemgyýetçilik guramasynyň hasaba alynmandygyny öňe sürýärler. Mundan başga-da, kanunyň talaplaryna ters gelýän häkimiýetler we aňtaw gullugy, resminama kabul edilmezinden ozal edişleri ýaly, wyždany gysmazdan, birnäçe jemgyýetçilik guramasynyň işine gatyşmagy, her bir işe gözegçilik etmegi we özara gatnaşyklary jemgyýetçilik guramalarynyň içinde şübhe döretmegi dowam etdirýärler.
Biderek kanunyň kabul edilmeginiň başga bir mysaly. Şu ýylyň mart aýynda Türkmenistanyň “Korrupsiýa garşy göreş” kanuny güýje girdi. Soňra sada adamlar, durmuşyň ähli ugurlaryna täsir eden bu oňaýsyz hadysanyň düýbünden ýok ediljekdigine ynanýardylar. Aklawçylar, hususan-da, Adalat ministrliginiň kanunçylyk bölüminden Araztuwak Mammetgurbanowa, bu umydy güýçlendirmek üçin mümkin boldugyça synanyşdy we ýerli metbugatyň sahypalaryndan kabul edilen kanunyň jemgyýetdäki korrupsiýa garşy çydamsyzlyk atmosferasynyň “döredilmegine goşant goşjakdygyny” aýtdy. Emma wagt geçýär we hökümet gurluşlaryndaky korrumpirlenen işgärler para alyp, indi gorkman almagyny dowam etdirýärler.
8-nji maddada korrupsiýa hakykatyny habar beren ýa-da korrupsiýa garşy göreşde kömek beren adamlaryň eldegrilmesizliginiň döwlet kepillikleri beýan edilendigine garamazdan, käbir sebäplere görä adamlar para alýanlar hakynda kän bir arz etmediler. Näme üçin?
“Düşündiriş ýönekeý: adamlar şol bir prokuratura, MHM-de, Ýokary gözegçilik palatasynda ýa-da para alýandyklaryny habar berýän prezident administrasiýasynda başga, açgöz korrumpirlenmejekdigine ynam ýok. Sygyr ýaly gowy süýt berýän, şikaýat kabul edilen we beýannamanyň awtory azat ediji ýa-da töhmetçi, akyl taýdan adaty bolmadyk adam hökmünde görkeziler. Şol sebäpli hiç kim zeýrenmeýär, sebäbi hiç kim samsyk bolmak islemeýär "-diýip Aşgabatdan Içeri işler edaralarynyň 67 ýaşly weterany Ýusup H. aýdýar.
Onuň sözlerine görä, ýurtdaky korrupsiýa derejesi sanawdan çykýar, şonuň üçin diňe bir seredeniňde korrupsiýa garşy kanuny kabul etmek bilen, türkmen jemgyýetini içerden bozýan bu ýamanlygy ýeňip bolmaz.
Ýönekeý raýatlaryň pikiriçe, korrupsiýanyň iň ýokary derejesi bolan sebitiň adyny aýtmak kyn. Adamlar: "Ähli zady hemme ýere alýarlar we şol bir wagtyň özünde mümkin boldugyça tutmaga synanyşýarlar" -diýýärler. Olaryň pikiriçe, palma güýç gurluşlary, hukuk goraýjy we howpsuzlyk edaralary, bilim we saglygy goraýyş işgärleri, ýagny iň hukuklary we ygtyýarlyklary bolanlar tarapyndan berk saklanýar.
Adamlar ähli zolaklardan para alýanlardan bizar boldular. Ine, gyzykly zat: raýatlar para alýan ýokary wezipeli işgärler hakda däl-de, eýsem "gündelik korrupsiýa" diýilýän zat üçin jogapkär adamlar barada has köp alada edýärler.
Aşgabatdaky hususy gurluşyk kompaniýalarynyň biriniň ýolbaşçysy Dörtguly Çalyýew: “Nirä barsaňyz, her kim eliňize seredýär we “penjesine girýänçäňiz” sizi uzak wagtlap gorkuzarlar. Döwlet edaralarynda hemme zat pul üçin edilýär; Çäklendirilmedik mukdarda bar bolsa, çagany çagalar bagyna ýa-da tejribeli mugallymyň synpyna aňsatlyk bilen ýazyp bilersiňiz, gowy hirurg bilen operasiýa edip bilersiňiz, zerur şahadatnamany gysga wagtda alyp bilersiňiz, notarius bilen resminamalary düzedip bilersiniz, ýol polisiýasy, harby bellige alyş gullugyna we beýleki edaralara aňsatlyk bilen gidip bilersiňiz" diýýär.
Haçan-da adamlar korrupsiýany gutulgysyz we ýeňilmezek bir zat hökmünde kabul edenlerinde, D.Çalyýew we beýleki käbir söhbetdeşlerim muňa gahar edýärler. Elbetde, köpler işiň ýagdaýyna gaharlanýar, ýöne bu hakda gaty az adam gürleýär. Geplemekden çekinmeýänler, öz pikirine görä, iň bolmanda kanuny iş ýüzünde durmuşa geçirmek we gutarnykly däl-de, korrupsiýa garşy bölekleýin ýeňiş gazanmak üçin zerur şertleri döredýän çözgüt barada öz garaýyşlaryny hödürleýärler.
Olaryň pikiriçe, alada bildirýän raýatlar, häkimiýetler 2013-nji ýylyň oktýabr aýynda Aşgabat şäher prokurory, döwlet başlyklarynyň korrupsiýa meýilnamalaryna gatnaşmak delilleri bilen baglanyşykly bolşy ýaly, resmi ogurlygy tussag etmek, "Türkmengallaönümleri" we "Türkmenpagta" birleşiklerinin başlyklarynyň para alýan lideriniň üstüni açmak, Lebap welaýatynyň Serbarabat etrabynyň häkiminden 600 müňden gowrak dollar para alandygy üçin, premýer-ministriň orunbasary Akmyrat Egeleýew günäkärlenende ýaly ähli işleri aç-açan etmeli.
“Parahorluk bilen baglanyşykly ähli ýagdaýlary neşir etmek, esasanam häkimiýetiň ýokary gatlaklarynda häkimiýetleriň korrupsiýany ýeňmek niýetleriniň çynlakaýdygyny görkezýän bir signal bolar. Adamlar korrupsiýa garşy göreşiň uzak wagtlap dowam edýändigini, adamlara we wezipelere garamazdan çynlakaýdygyny duýsalar, bu howply hadysa garşy söweşijileriň hataryna goşular"-diýdi Içeri işler ministrliginiň weterany.
Täze kanun netijeli işlese we gündelik derejede korrupsiýany ýeňip geçýän bolsa, Türkmenistanyň ýönekeý raýatlary muny prezident G. Berdimuhammedowyň halka eden hakyky bahasy hasaplar diýip, hususy gurluşyk kompaniýasynyň ýolbaşçysy ýatlady.
Ozal uly şäher kärhanasynyň aklawçysy-geňeşçisi, indi bolsa pensioner Bossan Garaýewa ýokarda agzalan kanunyň jemgyýetçilik guramalary, habar beriş serişdeleri, syýasy partiýalar we beýlekiler baradaky kanunlar ýaly kabul edilendigine ynanýar, häzirki türkmen rejimini tankyt ediş oduny halkara guramalarynyň we adam hukuklary guramalarynyň söndürmegi üçin has köp.
“Diňe kanun kabul etmek bilen korrupsiýany ýok edip bolmaz. Edil şonuň ýaly, žurnalistlerimiz metbugat baradaky kanun esasynda hakyky döredijilik we döredijilik azatlygyny almazlar. Ýurtda esasy adamyň syýasy islegi bolmasa, hemme zat şol bir derejede galar. Gynansagam, tejribe durmuşyň özbaşdak boljakdygyny we kanunlaryň bolsa özbaşdak boljakdygyny görkezýär"-diýdi Bossan Garaýewa.
Bu aralykda, 2013-nji ýyldaky korrupsiýa garaýyş indeksine görä, “Transparency International” we beýleki halkara telekeçilik däl guramalaryň hünärmenleri Türkmenistanyň dünýäniň 175 ýurdunyň arasynda 168-nji ýeri eýeländigini we bu sanawyň 2006-njy ýylda 142-nji orny eýeländigi sebäpli ýagdaýyň ýaramazlaşýandygyny bellediler.
Global Witness (GW) hünärmeni Tom Maýn “Doýçe Welle” (DW) bilen geçirilen söhbetdeşlikde "Berdimuhammedowyň ýolbaşçylygyndaky Türkmenistan, Nyýazowyňkydan has korrumpirlenen ýaly" diýdi.
Allan Allamow
ýörite http://www.gundogar.org üçin.
