Aşgabadyň syýasaty Türkmenistanyň ýok bolmagyna getirýär.

Saparmyrat Nyýazowyň rejimi Türkmenistany garaşsyz daşary ýurt synçylary üçin ýapyk zona öwürdi. Şeýle-de bolsa, türkmen jemgyýetçilik aktiwistleriniň edermenligi sebäpli dünýä "Türkmenbaşy döwründäki" durmuş hakda öwrener. Türkmenistanyň ýolbaşçylygy diňe bir daşarky dünýäniň häzirki zaman täsirlerinden däl, eýsem radikal yslamdan, beýleki klanlaryň bäsdeşlerinden we ahyrynda ägirt uly baýlyga gözegçiligiň ýitmeginden gorkýar. Jemgyýeti nägileliklerden goramagyň ýeke-täk ýoly, gizlin gulluklaryň gudraty, polisiýanyň repressiýasy we raýat jemgyýetiniň sähelçe ösmeginiň ýok edilmegi bolup durýar.

Ukraina we halkara adam hukuklary guramalary Türkmenistanda halkara ynsanperwerlik kanunlarynyň bozulandygyny bilýärler we Ukrainanyň prezidentini we hökümetini Saparmyrat Nyýazowa adam hukuklaryny ýatlatmaga çagyrýarlar. Türkmenistanyň Garaşsyzlyk gününde UAMA, Türkmen Helsinki gaznasy (THF) bilen bilelikde Kiýewde bu döwletiň ilçihanasynyň öňünde adam hukuklarynyň uly göwrümli bozulmalaryny ýok etmek çagyryşy bilen piket geçirdi. Şol gün THF-iň başlygy Täjigul Begmedowa Gazeta Türkmenistandaky ýagdaý barada jikme-jik gürrüň berdi (onuň bilen geçirilen söhbetdeşligiň bir bölegi 04.11.05-nji ýylda çap edildi). Ykdysady ylymlaryň kandidaty, Türkmen Milli Ykdysadyýet Institutynyň dosenti hanym Begmedowa 2002-nji ýylyň mart aýynda Bolgariýa göçmäge mejbur boldy, häzirki wagtda Warnada çagalary bilen ýaşaýar. 2003-nji ýylyň 21-nji iýulynda döredilen THF şu ýerde hasaba alyndy. Onuň kakasy 79 ýaşly Sazak Begmedow 2003-nji ýylyň awgust aýynda Özbegistan bilen serhetdeş Daşoguz welaýatyna sürgün edildi, polisiýada ýenjildi, azar berildi we zäherlendi. Onuň aýal dogany Akçagül Kakaýewa iň ýokary howpsuzlyk türmesinde sekiz ýyl azatlykdan mahrum edildi. Muňa garamazdan, batyr Tajigul watanynyň erkin geljegine ynanýar.

- Türkmenistan gaza baý, walýuta girdejisi ep-esli. Bu serişdeler kiçi döwletde nähili paýlanýar? Belki, Saud Arabystan ýa-da BAE görnüşinde jemgyýet gurduňyz?

- 14 ýyl mundan ozal garaşsyzlygyň başynda, şol wagtky we häzirki prezident Saparmyrat Nyýazowyň "ikinji Kuweýt" gurmak pikiri bardy. Munuň çynlakaý sebäpleri bar: Türkmenistan mineral ýataklaryna baý ýurt, Lenin bir wagtlar Türkmenistanyň Mendeleýew tablisada ýerleşýändigini aýdypdyr. Gynansagam, bu çeşmeleriň hemmesi isleýşimiz ýaly we mümkin boldugyça gaty ýönekeý usulda ulanylýar.

- Bilim ulgamy nähili guralan? Mugt bilim wertikaly barmy?

- Sowet mirasyndan çagalar baglarymyz, mekdeplerimiz, uniwersitetlerimiz bar. GDA-nyň beýleki döwletlerinde bolşy ýaly, "agdarylyşyk" ýyllarynda hemmeler kynçylyklary başdan geçirdiler - bölekleýin ýapyldylar, pul ýetmezçiligi we ş.m. Hemme zat ep-esli wagtlap şeýle ýagdaýda boldy. Indi bolsa... Çagalarymyň giden çagalar bagy bäş ýyllap weýran boldy, hemme zat talandy. Soň köp çagalar bagy ýapyldy. Mekdepleriň ýapylýandygyny eşitmedim. Biziň çagalarymyz köp, ilatyň ýarysy diýen ýaly ýaşlar. Gynansagam, garaşsyzlygyň 14 ýylynda uniwersitetler köpelmedi we başga bir okuw jaýyny açdy, olam gaty az okuwçyny kabul edýär. On ýyl mundan ozal Ýewropada on bir ýa-da on iki ýyl okuw dowam etse-de, okuwyň dokuz ýyla çenli azalmagyna sebäp bolan bilim programmasy tassyklandy. Ykdysadyýetçiler munuň býudjet serişdeleriniň ýetmezçiligi bilen baglanyşyklydygyny öňe sürýärler.

- Ýöne Türkmenistan ýaly baý ýurtda bu gülkünç!

- Syýasatçylar, biziň rejimimiz, resmi Aşgabat serişdämiziň ýeterlikdigini aýdýarlar, ýöne şol bir wagtyň özünde çagalar on ýyl okamaly däl, dokuz ýylda umumy bilim alyp bilerler. Uniwersitetlerde okuw möhleti hem gysgaldyldy. Indi iki ýyl teoriýa we iki ýyl tejribe geçmeli. Işsizlik derejesi gaty ýokary we fabrikalar we zawodlar has köp adamy kabul edip bilmeýändigi sebäpli, iki ýyllyk tejribe işiniň resmi bolandygyny aňladýar. Aslynda ýokary bilim iki ýyla çenli azaldyldy. Munuň "ýokary bilim" däl-de, "orta tehniki" bolandygyna ynanýarys.

- Şeýlelik bilen, Türkmenistan hökümetiniň öz halkyna daşary ýurtly hojaýynlaryň hyzmatkärleriniň ykbalyny taýýarlaýandygyny aýdyp bolarmy? Galyberse-de, biz maglumat dünýäsinde ýaşaýarys, iru-giç Germaniýadan, ABŞ-dan, Russiýadan inženerler, hünärmenler gelerler we bu işe ýolbaşçylyk ederler, aýry-aýry ilatly punktlarda ýaşarlar, ýönekeý türkmenler bolsa gara işi ýerine ýetirerler?

- Dogry. Netijede, "bilimsiz" bu ýaşlaryň hemmesiniň has ýokary bilim talap etjek firmalar tarapyndan talap edilmejekdigi belli bolar. Öňe gidiş pikirli türkmenleriň köpüsi resmi Aşgabat şäherine baryp, muny düşündirip bilmeýär. Häkimiýetler geljekki nesiller hakda alada edýändiklerini aýdýarlar. Emma çagalaryň doly hukukly bilim almaga mümkinçiligi ýok we ony alanlar iş tapyp bilmeýärler - käbir maglumatlara görä, biziň ýurdumyzda işsizlik 40% -den 70% -e çenli ýetýär. Neşekeşligiň uly ösüşi bar - meniň pikirimçe bu ýok edilmek.

Betbagtçylyklaryň biri maşgalalarda internete ýetmezçiligi. Ministr ýa-da telekeçi üçin kompýuter we internet bolup biler, emma bizde olaryň az mukdary bar. Öýde kompýuterli mugallymy bilemok. Köp ýa-da az baý maşgalanyň okuwçylary kompýuter bilen öwünip bilerler, emma interneti ýok. Ýagny, bu adamlary global tora girmek mümkinçiliginden maksatly mahrum etmekdir.

- Hasabatlary göz öňünde tutup, Türkmenbaşy hökümeti türkmen milletçiliginiň özboluşly görnüşini öňe sürýär. Nyýazowyň Ruhnamada ýazanlary resmi ideologiýany nädip emele getirýär we bu türkmenleriň milli däp-dessurlarynyň beýany bolup bilermi?

- Milli rowaýatlar we däp-dessurlar Ruhnamada goşulma hökmünde ulanyldy. Emma aslynda ähli syýasatlar Nyýazowyň şahsyýet kultyna öwrüldi. Resmi güýç, diňe ilatyň aňyna itergi berse, oňa eltýär.

- Bu ýerde milli matrisada şahsyýet kultynyň üstünde durýan Kim Ir Senanyň pikirleri bilen meňzeşlikler barada aýdyp bilerismi?

- Muny aýdyp bilersiňiz. Özboluşly türkmen tagamy bilen.

- Türkmenistanyň ilaty bir etno-medeni jemgyýetde jemlenendirmi?

- Hiç haçan düýpli tapawutlar bolmady. Aýry-aýry taýpalar bar, taýpa gatnaşyklary bar, ýöne umuman hemme zat gaty meňzeýär. Şeýle-de bolsa, hemişe bolşy ýaly, her sebitiň özüne mahsus aýratynlyklary bar. Aslynda, türkmen halky örän parahatçylykly we öz-özüne ýeterlik. Häzirki zaman rejim türkmenleriň bu häsiýetlerinden doly peýdalanýar. Beýleki tarapdan, maglumat gizlinligi, umuman döwletiň gizlinligi şertlerinde raýatlaryň häzirki zaman siwilizasiýasyny has çuňňur we has giňişleýin tanamaga mümkinçiligi ýok. Adamlar dünýäde bolup geçýän zatlar hakda bilimden mahrum. Ukrainada Pyrtykal, Yrakda ýa-da Andijanda bolup geçýän wakalar barada häkimiýetler gaty ölçegli we nukdaýnazardan seredeniňde "ol ýerde gaty kyn, Hudaý saklasyn, bizde şeýle bolmasyn".

- Syýasy oppozisiýa barmy?

-Ýok, diňe mono-partiýa ulgamy. Başga bir partiýanyň bolup biljekdigini pikir etmek mümkin däl. Bosgunlykda daşary ýurtlarda oppozisiýa hereketleri bar bolsa-da, tarapdarlary we garyndaşlary öýde häkimiýetler tarapyndan yzarlanýar. Bu hereketleriň ideologiýasy yslam däl-de, Günbatar tarapdary, dünýewi.

- Türkmenleriň dini aňy näderejede çuň?

- Türkmenistan yslamçylyga düýpli täsir etmedi. Köpçülikleýin ateizasiýa SSSR-de bardy, ýogsa-da oba ýerlerinde adaty yslam dinine uýýardy. Aslynda, türkmenler çarwa halk bolup, çarwalaryň öz metjitleri bolmagy adaty däl. Bu bolsa ilatyň aňynda belli bir yz galdyrdy. Nyýazow, esasan, ata-babalarynyň mesgeninde metjit gurup başlady. Dynç alyş üçin okuwçylaryň, mekdep okuwçylarynyň we işçileriň resmi taýdan ýygnalanlaryndan başga az adam ol ýere gidýär diýýärler.

- Günbatar Türkmenbaşyny boýun aldymy ýa-da oňa belli bir derejede garşy durmaga synanyşýarmy?

- BMG Baş Assambleýasy ýa-da ÝHHG wagtal-wagtal adam hukuklarynyň bozulmagyny berk tankytlaýan Türkmenistan bilen baglanyşykly kararlar kabul edýär, emma şu wagta çenli Türkmenistan olary äsgermezlik edýär, köp wezipe barada hasabat bermeýär. Ýaňy-ýakynda çaga zähmetiniň ulanylyşy barada hasabat peýda boldy. Nyýazow özüni ... demokrat hökmünde görkezýär, Türkmenistanyň dünýewi, demokratik ýoldan gidýändigini öňe sürýär. Dünýä jemgyýetçiliginiň kararlaryna jogap edip, meseläni düýpgöter çözmeýän ownuk kosmetiki ýeňillikler wagtal-wagtal edilýär. Özlerini demokratik hasaplaýan halkara guramalarynyň talaplarynda berk bolmalydygyna ynanýaryn. Diňe aýt we ýatdan çykarma, meseläni soňuna çykar. Jekson-Wanik düzedişiniň mehanizminiň Türkmenistanda ulanylyp bilinjekdigi ýüze çykanda, resmi Aşgabat birnäçe dini şahsyýeti, wyjdan ýesirini boşatdy. Şeýle-de bolsa, bu hereketler hemişe yzygiderli däl.

Söhbetdeşlik Andreý Pawlişin tarapyndan geçirildi.

"Lwow gazeti"

Ukrain dilinden terjime edildi